Đi tìm “linh hồn tiếng Việt” trong lời ăn tiếng nói của nhân dân

Trong cuốn sách, Lê Minh Quốc sẽ khảo sát sự biến hóa này, giúp người đọc hiểu được cái tài tình và ý tứ trong lời ăn tiếng nói của dân tộc, từ đó thêm trân trọng và biết phát huy vốn quý này.

Tác giả khảo sát bốn khía cạnh của tiếng Việt trong bốn phần: Ăn theo thuở, ở theo thời; Nhập gia tùy tục; Rào rú ngái ngôi mô nỏ chộ; Rành sáu câu... mút mùa Lệ Thủy.

Trong mỗi phần, tác giả Lê Minh Quốc khảo sát rất nhiều đối tượng ngôn ngữ, cả văn nói và văn viết, văn chương bình dân và bác học, đặt trong nhiều bối cảnh giao tiếp khác nhau. Sau đó, tác giả tra cứu, tham khảo và đối chiếu với hàng chục từ điển và tư liệu khảo cứu để truy tìm về nguồn gốc và quá trình biến chuyển của từng từ, chỉ ra nghĩa gốc và nghĩa chuyển. Qua đó, chúng ta thấy được sự muôn màu muôn vẻ, sự vận động và phát triển của ngôn ngữ. Theo tác giả, quá trình đó giúp cho từ ngữ trở nên “sống động, thiết thực và "có hồn", chứ không phải là "xác chữ"."

Trong những đối tượng được khảo sát, Lê Minh Quốc đặc biệt ưu ái văn chương bình dân, đặc biệt là ca dao, tục ngữ. Theo anh, chúng lưu giữ “dấu vết văn hóa ngàn năm của người Việt”, là những “viên ngọc còn tồn tại muôn đời” nên được anh lấy làm chuẩn, làm mẫu mực khi sử dụng làm văn liệu dẫn chứng cho một từ nào đó.

Lưu ý đến tính bình dân và tính địa phương, các tác phẩm văn học viết mà Lê Minh Quốc trích dẫn cũng mang đậm hai tính chất này, các nhà văn được đề cập cũng là những đại diện tiêu biểu cho ngôn ngữ một vùng miền hay ngôn ngữ đời thường: Vương Hồng Sển, Sơn Nam, Bình Nguyên Lộc, Hồ Xuân Hương, Tú Mỡ, Vũ Trọng Phụng, Phan Bội Châu...

Nhưng không dừng lại ở đó, ta còn bắt gặp các tên tuổi văn chương có phong cách ngôn ngữ bác học hay trí thức hơn, như: Vua Lê Thánh Tôn, Nguyễn Công Trứ, Nguyễn Du, Hàn Mặc Tử...

Một nhóm từ ngữ khác cũng được tác giả Lê Minh Quốc nhấn mạnh là nhóm từ ngữ xuất hiện gần đây, trong đời sống hằng ngày: Trẻ trâu, bỉm sữa, ảo tung chảo, thổi giá, lùa gà, bom hàng, bóc phốt... Thú vị hơn, tác giả tìm thấy rất nhiều trường hợp vay mượn từ nước ngoài đã đi vào trong đời sống, ca dao, thi ca, thậm chí là cả đờn ca tài tử...

Tất cả chứng minh rằng tiếng nước ta luôn mở rộng, biến đổi và dung nạp những yếu tố mới, để ngày càng trở nên phong phú hơn, diễn tả được nhiều điều hơn nhưng vẫn theo cách rất Việt Nam.

Những khía cạnh trên của tiếng Việt được tác giả minh họa bởi một lượng tư liệu ngồn ngộn, vừa rộng vừa sâu. Số lượng từ điển và sách khảo cứu mà Lê Minh Quốc tham khảo lên tới gần 50, được liệt kê rõ ở phần tài liệu tham khảo cuối sách. Đó là chưa tính số lượng khổng lồ những câu ca dao tục ngữ, cải lương, những câu thơ câu văn, các tư liệu báo chí đơn lẻ.