Với người Ê Đê ở Tây Nguyên, âm nhạc, lời ca luôn theo họ từ thuở mới sinh ra đến khi qua đời, về với ông bà tổ tiên, thể hiện đời sống tinh thần, nét văn hóa độc đáo. Tuy nhiên, những giai điệu này đang dần mất đi trong đời sống, trong đó, có tiếng hát Ayray - đây là một trong những giai điệu dân ca lâu đời và nổi tiếng của người Ê Đê.
Bà H' Chăm Enuôl (buôn Ea Bông, xã Cư Êbur, TP.Buôn Ma Thuột) chia sẻ: "Những lời hát Ayray chủ yếu ngợi ca về tình yêu quê hương, tình cảm bạn bè, gia đình. Gia điệu này vẫn luôn được tôi hát say mê dù năm nay đã hơn 60 tuổi. Điệu Ayray có thể hát theo dạng đối đáp hoặc một mình. Khi được đệm thêm tiếng kèn đinh năm thì lời hát lại du dương, sâu lắng, giai điệu nhịp nhàng hơn.
Ngày xưa, vui hay buồn, lên rẫy nương, đi lấy nước tôi đều hát để thấy cuộc sống với mình có ý nghĩa hơn, như là một món ăn tinh thần không thể thiếu".
Cất một đoạn giai điệu Ayray cho chúng tôi nghe, bất chợt bà H' Chăm dừng lại, buồn bã nói: "Thế nhưng, điệu Ayray đang mất dần, giờ chỉ hát vào đám tang hay có yêu cầu. Trong buôn, hiện chỉ còn mỗi tôi biết hát Ayray. Còn con cháu trong nhà cũng như những người trong buôn thì không biết. Khi tôi tập cho mấy đứa nhỏ, chúng cũng không chiụ hát, chỉ thích hát tiếng Kinh".
Thực tế, tại buôn của bà H'Chăm, khi người trẻ ít mặn mà với nhạc cụ và các làn điệu dân ca Ê Đê truyền thống thì chỉ còn những người lớn tuổi cùng sinh hoạt với nhau, xem như cách để lưu giữ nét văn hóa của đồng bào từ bao đời nay.
Bà H'Ing Êban (buôn Kdun, xã Cư Êbur, TP. Buôn Ma Thuột) - cho biết: "Tôi thường xuyên tham gia buổi tập của câu lạc bộ hát Ayray và thổi các loại nhạc cụ như đinh năm, đinh túk, đinh sú... Tôi đi là để thỏa mãn niềm đam mê của mình và cũng là cách giữ gìn, bảo lưu phong tục tập quán của đồng bào Ê Đê".
Còn theo bà H'Bé Ksơr - Buôn trưởng Buôn Kdun (xã Cư Êbur, TP.Buôn Ma Thuột): Lớp trẻ bây giờ học điệu Ayray cũng khó mà thành thạo nếu không tập trung và có niềm đam mê. Nhiều người học 3 đến 4 tháng mà không học vào được, hát được. Tôi muốn thành lập một câu lạc bộ để mọi người trong buôn sinh hoạt cùng nhau nhưng không có kinh phí. Muốn chơi nhạc, giữ gìn giai điệu truyền thống thì những nhạc cụ đơn giản như đinh năm, đinh sú… đều phải tự đi xin để dùng, cả đến cái chiêng tre cũng vậy.
Từ giai điệu Ayray, nhiều nhạc sĩ đã sáng tác ra những bài hát nổi tiếng về Tây Nguyên như H’Zen lên rẫy, Còn thương nhau thì về Buôn Ma Thuột... Tuy vậy, điệu hát Ayray nói riêng cùng với các giai điệu như hát K’ứt, Sử thi… của người Ê Đê đang có nguy cơ mai một do thiếu người kế thừa. Tại một số buôn làng, hình ảnh bản sắc dần mất đi, nhiều năm cũng không tổ chức lễ nghi theo phong tục của đồng bào Ê Đê nữa.
