Ngôi chùa xưa có từ thời Trần
Chùa Vẽ là một di tích đặc sắc, có giá trị về nhiều mặt trong lịch sử kiến trúc, nghệ thuật Phật giáo Việt Nam. Người vùng này vẫn có câu phương ngôn: "Gạo chùa Đông, thông chùa Đà, đa Chùa Vẽ", để truyền tụng về lịch sử xa xưa của ngôi chùa gắn với cây đa cổ thụ.
Thuở xưa, ban đầu Chùa Vẽ là một ngôi chùa nhỏ được xây dựng từ những vật liệu giản dị như tranh, tre, nứa, lá - nơi thờ tự tâm linh của những người dân chài lưới ở cửa sông Cấm. Vào thế kỷ thứ X, từ một thảo am nhỏ bé, Chùa Vẽ đã trở thành ngôi cổ tự linh thiêng của làng Đoạn Xá (tên gốc là Đoàn Xá - làng của người họ Đoàn), huyện An Dương, phủ Kinh Môn, trấn Hải Dương (nay là phường Đông Hải I, quận Hải An, thành phố Hải Phòng).
Nhưng câu chuyện huyền thoại của Chùa Vẽ không chỉ dừng lại ở đó. Năm 1288, trong bối cảnh chuẩn bị cho trận chiến quyết định trên sông Bạch Đằng, Hưng Đạo Vương Trần Quốc Tuấn đã chọn chính ngôi chùa này làm nơi quan sát và lập kế hoạch chiến lược. Tại đây, với bàn tay và trí tuệ của mình, ông đã vẽ nên bản đồ chiến thuật, một công cụ quan trọng giúp quân dân nhà Trần giành chiến thắng vang dội trước quân Nguyên Mông. Để truyền đạt bí mật chiến lược này đến với các đạo quân, Hưng Đạo Vương đã sử dụng bánh đa - một loại bánh truyền thống của Việt Nam. Bằng cách rắc vừng lên bánh đa và sau đó tráng bánh, hình ảnh của bản đồ chiến trận hiện lên, tạo ra một phương pháp truyền tin sáng tạo và độc đáo. Những chiếc bánh đa này không chỉ là tài liệu chiến lược mà còn là nguồn lương thực quý giá cho quân sĩ trên mặt trận.
Sau chiến thắng vẻ vang, một lần về thăm Đoạn Xá, ông đã bỏ tiền bạc riêng để giúp dân làng trùng tu, tôn tạo chùa. Hưng Đạo vương đã trực tiếp chọn hướng cho ngôi chùa mới và ban cho tên chữ là Hoa Linh mà theo "Trùng tu Hoa Linh tự bi ký" dựng năm 1916 cho biết: "Chùa Hoa Linh có biển lớn đứng phía trước, thành phố dựa phía sau, sông Rừng (tức sông Bạch Đằng) chảy phía tả, núi Voi trấn phía hữu, rắn vàng vươn đai ấn, nhạn trắng ngậm cuốn thư, cảnh thanh vật nhã, danh lam cổ soái”. Nhân dân, thì gọi tên Nôm của chùa là Chùa Vẽ để kỷ niệm sự kiện Trần Hưng Đạo đã vẽ bản đồ chiến trận Bạch Đằng giang tại chùa này.
Kiến trúc, nghệ thuật đặc sắc
Dưới thời Trần (1226 - 1400), chùa được xây dựng với quy mô rộng lớn theo đồ hình "nội công ngoại quốc". Chùa được trùng tu, tôn tạo nhiều lần vào năm 1889, 1917, 1924... Hiện trong chùa lưu trữ nhiều văn bia đề cập đến những lần trùng tu này. Bia "Tu tạo Hoa Linh tự bi" dựng năm 1889 cung cấp: "Năm Kỷ Sửu niên hiệu Thành Thái sơ niên, thân hào xã Đoạn Xá, tổng Hạ Đoạn, thấy chùa Hoa Linh đổ nát, họp bàn với sư trụ trì, nội bộ phát động người có hằng tâm giúp việc công ích, mặt ngoài đẩy mạnh việc quyên giáo, chỗ nào hỏng thì sửa chữa, chỗ nào chưa có thì xây dựng cái mới, thế là quả phúc của nhà chùa đã viên mãn...".
Bia “Trùng tu Hoa Linh tự chi bi" dựng năm 1924, cho biết, chùa bị xuống cấp nên năm đó sư trụ trì chùa cùng với nhân dân: "Hợp sức xây dựng, mở mang cảnh chùa. Nhân đó tạo thành thượng điện, tiền đường, hai bên cung cấm, tất cả 11 gian đều dùng gỗ lim, ngói tốt; xây dựng nhà sau, đắp đường, đào ao, trồng cây, việc trùng tu 2 năm mới hoàn thành...".
Hiện nay, Chùa Vẽ là công trình kiến trúc nghệ thuật có quy mô lớn, tọa lạc trên một khuôn viên rộng rãi, thoáng mát với kiến trúc đẹp, quy hoạch gọn ngàng, gồm: Tam quan 2 tầng 8 mái đao cong; tòa điện Phật với 9 gian cao rộng (5 gian tiền đường và 4 gian hậu cung) và tòa thờ tổ 5 gian cổ kính. Ngoài ra, còn có nhà bia; nhà tri khách, tòa hậu Phật; trai phòng; khu học xá; giảng đường; khu phụ, rộng rãi, khang trang; khu vườn "Lâm Tỳ Ni" và tượng đài kỷ niệm "Đức Phật Thích Ca và thập đại đệ tử" thu nhỏ rất sống động; lầu Quán Thế Âm bát giác... Chùa Vẽ còn phối thờ Đức Ngô Vương Quyền, Đức Thánh Trần, Tam tòa Thánh Mẫu và các vị hậu Phật.
Hệ thống tượng pháp, bia ký, điêu khắc của Chùa Vẽ có giá trị, luôn nhận được sự quan tâm của giới nghiên cứu mỹ thuật cổ. Hệ thống tượng pháp của Chùa Vẽ đều cao to như người thật, sơn son thếp vàng lộng lẫy và hầu hết có niên đại thế kỷ XVIII - XIX. Tiêu biểu như bộ tượng "Cửu Long và Thích Ca sơ sinh" và pho Phật Thích Ca nhập niết bàn... Đặc biệt, hiện chùa sở hữu tòa Ngọc Phật Quán Âm Tứ diện được tạc từ khối ngọc thạch nephrite nặng tới 14,5 tấn.
Lễ hội Chùa Vẽ được tổ chức vào ngày 10 đến 20 tháng 8 Âm lịch hàng năm để tôn thờ Đức Phật và Đức Thánh Trần Hưng Đạo (trùng với ngày giỗ của Đức Thánh Trần 20.8 Âm lịch). Vào dịp này nhân dân trong vùng kéo về đây trẩy hội rất đông để lễ Phật, lễ Thánh và cầu an, cầu phúc, cầu lộc. Đặc biệt có cỗ chay dâng Phật và Thánh không thể thiếu món bánh đa nướng có rắc vừng, mô phỏng lại trận đồ tác chiến trên sông Bạch Đằng xưa của Đức Thánh Trần như gợi nhớ về một kỷ niệm vang bóng một thời xa xưa của quân dân nhà Trần trên sông Bạch Đằng lịch sử.
Chùa Vẽ - Hoa Linh tự không chỉ là điểm đến tâm linh mà còn là một trung tâm văn hóa, tín ngưỡng, đem lại cho du khách một trải nghiệm du lịch đầy ý nghĩa và sâu sắc. Đây là nơi lưu giữ những giá trị văn hóa truyền thống của dân tộc, một nơi để hồi tưởng và học hỏi về sức mạnh, trí tuệ và lòng dũng cảm của những bậc tiền nhân. Đến với Chùa Vẽ, du khách không chỉ được chiêm ngưỡng vẻ đẹp kiến trúc, nghệ thuật mà còn được đắm chìm trong không gian tâm linh, hòa mình vào câu chuyện lịch sử hào hùng của dân tộc Việt Nam.
Chùa Vẽ không chỉ là một di tích lịch sử, mà còn là minh chứng cho sự sáng tạo, trí tuệ và lòng dũng cảm của quân và dân nhà Trần. Qua hàng thế kỷ, câu chuyện về ngôi chùa và bản đồ chiến thắng đã trở thành một phần không thể tách rời trong tâm thức của người dân Hải Phòng, nhắc nhở chúng ta về giá trị của trí tuệ và sự quyết tâm trong bảo vệ Tổ quốc.
