Nếu như người Kinh nức danh với loại hình nghệ thuật múa rối nước thì người Tày họ tự hào với múa rối cạn hay (còn gọi là rối que). Hình thức văn hoá độc đáo này vẫn được lưu truyền hàng trăm năm nay.
Múa rối cạn của người Tày có ở nhiều nơi, nhưng nổi tiếng nhất phải nhắc đến múa rối cạn Thẩm Rộc ở xã Bình Yên, huyện Định Hoá (Thái Nguyên).
Đây là loại hình nghệ thuật có lịch sử lâu đời, múa rối cạn Thẩm Rộc do dòng họ Ma Quang khai sinh và gìn giữ, tiếp nối đến nay đã trải qua 14 đời với hơn 200 năm tuổi và đã được công nhận Di sản văn hoá phi vật thể vào năm 2015.
Loại hình nghệ thuật này thường được biểu diễn vào dịp đầu năm mới, trong lễ xuống đồng với mục đích cầu mưa thuận gió hoà, mùa màng tốt tươi, ước nguyện cuộc sống bình yên của người dân.
Ông Ma Quang Nhanh - Nghệ nhân múa rối cạn Thẩm Rộc cho biết: Trước kia, trong dòng họ Ma Công, có ông Ma Công Linh, do đam mê và muốn đưa bộ môn múa rối về dòng họ nên đã tự tìm đến mảnh đất Tuyên Quang để học và sáng lập ra múa rối cạn Thẩm Rộc ngày nay.
Tuy nhiên, khi đó, dòng họ Ma Công cho rằng, con rối mang điều xui xẻo, không may mắn nên đã ra sức cấm cản. Với niềm đam mê múa rối cạn, ông Ma Công Linh khi đó đã đổi họ Ma Công và khai sinh ra dòng họ Ma Quang.
Bộ rối (tích, trò) ban đầu chỉ có 5 - 6 con, khởi đầu là trò bố, trò mẹ (rối bố, rối mẹ hoặc rối mệ). Trải qua thời gian đã phát triển đến nay tổng số rối là 33 con, chủ yếu mô phỏng hình ảnh vua quan, muông thú, người dân...
Để tạo tác con rối, nghệ nhân phải đi vào rừng, tìm gỗ cây thừng mực - có đặc tính mịn, mềm thích hợp cho đẽo, gọt, chế tác. Dưới bàn tay nghệ nhân đã biến khúc gỗ thô kệch trở thành những con rối có hình và có hồn.
Theo ông Ma Quang Nhanh, có tất cả 16 vở giáo (vở diễn) ghi trong sách cổ lưu truyền được viết bằng chữ Hán Nôm.
Hiện nay, ông không thể diễn đầy đủ, mà chỉ diễn được 3 - 5 vở giáo. Số vở giáo còn lại vì lý do nội dung vở giáo đã không còn phù hợp hoặc đã cải biên nội dung để phù hợp với hoàn cảnh hiện tại.
Dụng cụ biểu diễn rối cạn cũng rất đơn giản, chỉ cần một tấm phông căng lên làm sân khấu, thêm dụng cụ tạo nhạc: đàn tính, sáo cùng với lời bài giáo và bàn tay khéo léo của nghệ nhân đã thu hút đông đảo người xem và thể hiện rõ nét bản sắc dân tộc của người Tày.
Múa rối cạn Thẩm Rộc là loại hình dân gian đặc sắc, khắc hoạ rõ nét cuộc sống đời thường và ước mong của con người. Do nhiều biến động, loại hình này hiện nay đã dần vắng bóng, đứng trước nguy cơ bị mai một, cần phải được gìn giữ, lưu truyền và phát huy.
Ông Ma Quang Nhanh cũng trăn trở: "Tôi nay đã hơn 60 tuổi, trăn trở lớn nhất là làm sao để duy trì nét đẹp văn hoá, di sản múa rối cạn cho thế hệ mai sau.
Trong thời gian tới, dòng họ sẽ có sự phân công, hương ước để trao truyền cho thế hệ con cháu sau này. Khi thế hệ chúng tôi không còn nữa nhưng loại hình múa rối cạn Thẩm Rộc vẫn được lưu truyền, gìn giữ và tiếp tục phát huy."
