Cuộc tắm máu trong đêm
Eduardo Chaves thường dành phần lớn thời gian trong ngày để ngủ. Không lâu sau khi bước sang tuổi 16, cậu bắt đầu làm ca đêm, nhận công việc vận chuyển xoài, chuối và quả cherry tới các cửa hàng hoa quả nằm tại những khu vực an ninh kém tại Belém, một thành phố cảng ở bang Pará của Brazil.
Eduardo cần tiền. Nhưng không giống nhiều đứa trẻ khác ở Terra Firme - một khu dân cư bạo lực với đầy những con hẻm chật hẹp, các khối nhà nằm san sát bên nhau và các đường dây điện chạy chằng chịt - cậu không uống rượu, hút thuốc hay mê hàng hiệu. Số tiền dùng để giúp đỡ bạn gái Eduardo là Leonice Viana, người đã có một đứa con từ cuộc hôn nhân trước.
Đa phần các buổi tối, Eduardo sẽ tới một ngôi trường cao đẳng để học cách điều hành doanh nghiệp nhỏ, hoặc chơi điện tử với em trai. Nhưng trong đêm 4.11.2014, cậu đang ở cùng Leonice tại nhà bà nội khi nhiều tin nhắn bất thường thi nhau xuất hiện trên Facebook.
Ngày hôm ấy António Figueiredo, 43 tuổi, một trung sĩ thuộc đơn vị Rondas Ostensivas Táticas Metropolitanas (ROTAM) - lực lượng cảnh sát đặc nhiệm ở Belém - đã bị bắt chết tại khu Guamá gần đó. Figueiredo, người có biệt danh "Pet", rất nổi tiếng trong vùng. Ngoài giờ làm việc, anh này điều hành một công ty tư nhân kinh doanh dịch vụ bảo vệ.
Nhưng ở Guamá và Terra Firme, người ta đồn rằng Pet đang âm thầm làm việc cho một đội tử thần của cảnh sát, chuyên giết những kẻ bị nghi phạm tội để lấy tiền. Vào thời điểm bị giết, Pet đang được nghỉ phép để điều trị một vết đạn bắn xuyên vào đầu gối. Trước đó, anh này từng bị điều tra do liên quan tới 2 vụ giết người.
Vài giờ sau cái chết của Pet, một tin nhắn đã xuất hiện trên trang Facebook chính thức của ROTAM: "Hãy về với Thượng đế, người anh em. Anh đã tham gia một cuộc chiến tốt đẹp và hoàn thành nhiệm vụ của mình. Giờ hãy để cuộc đi săn bắt đầu. Chúng mày đã ghe thấy rồi đó, lũ cặn bã... Máu của ROTAM đã đổ".
Bạn của Pet bắt đầu tải các thông điệp kêu gọi hành động. Một trong số đó là viên cảnh sát quân sự có tên Rossicley Silva. Anh này đã viết trên Facebook những dòng sau: "Các bạn, người em trai của chúng tôi là Pet (Trung sĩ Figueiredo) vừa bị giết ở Guamá. Tôi sẽ đi. Tôi hy vọng sẽ có tối đa bạn bè giúp sức. Chúng tôi sẽ phản ứng lại. Chúng đã giết một trong các sĩ quan cảnh sát của chúng tôi nên sẽ có một cuộc dọn dẹp trong khu vực. Sẽ chẳng có ai bảo vệ các người đâu".
Tiếp đó, các tin nhắn âm thanh nhanh chóng xuất hiện trên WhatsApp, lan truyền một lời kêu gọi ẩn danh. Trong thông điệp âm thanh này, một người đàn ông dường như là nhân vật có quyền lực đã phát ra cảnh báo: "Mọi người, xin hãy làm tất cả những gì các bạn cần, nhưng đừng tới Guamá, Canudos hoặc Terra Firme trong tối nay. Đây là vì sự an toàn của bạn. Chúng đã giết một trong các sĩ quan cảnh sát của chúng tôi nên sẽ có một cuộc dọn dẹp trong khu vực. Không ai sẽ bảo vệ các bạn, kể cả giám đốc cảnh sát".
Leonice rất hoảng sợ. Cô đã để con lại cho một người hàng xóm nằm cách nơi ở có vài dãy nhà. Giờ cô muốn quay về đón con, để đề phòng có tình huống xấu xảy ra. Eduardo không muốn bạn gái đi một mình. Bà của cậu, María Auxiliadora, thì ra sức thuyết phục để cháu trai ở lại, nhưng không thành công.
Khi đôi trai gái vừa rời khỏi nhà người bà, nằm tại một xa lộ chính ở Terra Firme, để rẽ vào ngõ hẻm thì một nhóm người đi xe máy xuất hiện, mặt họ giấu kín sau những chiếc mũ bảo hiểm to sụ. Trong lời kể với một đài truyền hình trước khi trốn khỏi địa phương để lánh nạn, Leonice cho biết một trong những người đi xe máy đã yêu cầu họ dừng lại. Một chiếc xe hơi màu đen nhanh chóng trờ tới, chắn luôn đường lui của cả hai. Leonice được yêu cầu buông tay Eduardo. Cô cố nắm lấy anh, nhưng bị đẩy ra xa.
Những gã đàn ông đi xe máy bắt đầu đánh đập, dộng đầu Eduardo vào tường. Anh giơ tay lên hàng, miệng la lớn rằng mình không phải tội phạm. Nhưng đám người kia chẳng muốn nghe. Viên đạn đầu tiên xuyên qua tay anh. Tiếp theo là 4 viên khác găm thẳng vào đầu. Cha anh tìm thấy xác con nằm sõng soài trên phố vào ngày hôm sau.
Ngoài Pet, tổng cộng có 9 người bị giết trong đêm đó ở Belem. Trong 6 vụ giết người, bao gồm vụ của Eduardo, các vỏ đạn được tìm thấy tại hiện trường cho thấy chúng được bắn ra từ những khẩu súng ngắn dùng cỡ đạn .40. Đây là loại đạn dành cho các khẩu súng ngắn tiêu chuẩn của cảnh sát quân sự ở Pará. "Những gì bọn chúng gây ra với cháu tôi khủng khiếp ngoài sức tưởng tượng”, bà nội Eduardo chia sẻ với phóng viên GQ.
Các đội "thanh tẩy xã hội"
Theo GQ, các đội tử thần, gồm cảnh sát ngoài ca trực và các thành viên khác thuộc lực lượng an ninh Brazil, từ lâu đã là một phần trong hệ sinh thái tội phạm ở Rio de Janeiro và São Paulo. Nhưng ngày càng có nhiều bằng chứng cho thấy các nhóm như thế cũng tồn tại ở nhiều nơi khác tại Brazil. Họ chuyên săn lùng, giết tội phạm không qua xét xử, như một cách để thực thi công lý và thanh tẩy xã hội khỏi những kẻ "cặn bã".
Tháng 10.2014, một tù nhân vượt ngục ở thành phố Poco Verde đã bị cảnh sát bắn chết, với báo cáo chính thức nói rằng sau một vụ đọ súng. Tuy nhiên người vợ góa của nạn nhân cho phóng viên truyền hình biết rằng chồng cô đang ngồi trên ghế sofa ôm đứa con 4 tuổi khi cảnh sát xông vào nhà. Mặc dù người chồng đã xin đầu hàng, cảnh sát vẫn cố tình bắn thẳng vào đầu anh ta.
Theo tiêu chuẩn Brazil, cái chết của Eduardo chẳng có gì bất thường, ngoại trừ việc nó có liên quan tới một đội tử thần đã bị điều tra trước đó 6 tháng. 7 viên cảnh sát và quân nhân đã bị bắt giữ sau các vụ điều tra. Đó là chiến dịch thứ 4 chống lại các đội tử thần ở vùng Đông Bắc Brazil trong vòng 3 năm, bắt đầu từ 2013, với ít nhất 45 cảnh sát bị bắt.
Tại Pará, đã có 5 vụ thảm sát diễn ra trong 5 năm, tính từ 2010. Trong cả 5 vụ này, cảnh sát đều bị cáo buộc đã tham gia. Trong một vụ như thế, xảy ra vào tháng 11.2011, một nhóm 6 trẻ vị thành niên đã bị hai người đi xe máy bắn chết trên phố. Một cựu cảnh sát sau đó bị khởi tố vào tháng 10.2014 và bị tuyên phạt 120 năm tù. Nghi phạm thứ hai không bao giờ được tìm thấy.
Cần biết rằng giết người là một trong những "đặc sản" của Brazil. Hơn 56.000 người Brazil đã bị giết trong năm 2017, tức cứ mỗi 10 phút lại có 1 người chết. Số người bị giết ở Brazil trong vòng 4 năm đã có lúc còn nhiều hơn số người chết vì cuộc chiến ở Syria. Đa phần những người bị giết đều là thanh niên trẻ, nam giới, da đen và nghèo khó.
Cảnh sát Brazil có những đóng góp không nhỏ vào tình trạng giết người khủng khiếp ấy. Theo tổ chức tư vấn an ninh Fórum Brasileiro De Seguranca Pública, trong năm 2013, trung bình mỗi ngày cảnh sát giết chết 6 người. Còn theo Niên giám an ninh công cộng thường niên Brazil lần thứ 11, trong năm 2016 cảnh sát Brazil giết chết tổng cộng 4.224 người, nhiều hơn 26% so với năm 2015. Để so sánh, trong cùng thời điểm chỉ có 17.000 vụ giết người xảy ra ở Mỹ và cảnh sát chỉ nổ súng bắn chết có 963 người.
Và những con số nêu trên có thể chưa phản ánh hết tình hình. Samira Bueno, giám đốc Fórum Brasileiro De Seguranca Pública, cho biết cảnh sát Brazil không có thói quen ghi lại các hoạt động giết chóc của họ. Bà nói rằng mỗi năm có khoảng 15.000 cái chết được đưa vào nhóm "chờ phân loại nguyên nhân" ở đất nước này.
Nhưng cảnh sát, đặc biệt là cảnh sát quân sự, cũng không thoát khỏi việc trở thành nạn nhân trong vòng xoáy bạo lực kinh hoàng tại Brazil. Từ năm 2009 tới 2013 đã có 1.170 cảnh sát bị giết hại. Đa phần bị tấn công và thiệt mạng khi không làm nhiệm vụ.
Các chuyên gia nói rằng khả năng cảnh sát Brazil bị giết khi không làm nhiệm vụ cao gần gấp 3 bình thường. Cảnh sát có thể bị tấn công đơn giản vì họ có vũ khí. Với những người Brazil bình thường, việc sở hữu hợp pháp một khẩu súng vô cùng khó khăn. Tuy nhiên cảnh sát lại được cấp phép để mang vũ khí kể cả khi họ không làm nhiệm vụ, và vì thế họ trở thành mục tiêu hấp dẫn với tội phạm.
"Trung sĩ J", một viên cảnh sát quân sự ở São Paulo đề nghị được giấu danh trong cuộc phỏng vấn của GQ, nói rằng anh đã vào ngành được 21 năm. Thời anh mới làm nghề, rủi ro lớn nhất luôn xảy ra khi đi làm nhiệm vụ. Nhưng nay rủi ro có thể xuất hiện vào bất kỳ lúc nào. "Nếu tội phạm phát hiện bạn đang làm thêm ở một khu vực nào đó, chúng sẽ tìm cách cướp hoặc giết bạn để lấy súng. Một viên cảnh sát đi một mình sẽ luôn đối diện với rủi ro lớn", anh nói.
Cần biết một điều rằng tỉ lệ kết tội những kẻ thực hiện hành vi giết người ở Brazil là khá thấp, chỉ khoảng từ 5-8% số vụ, theo ước tính của Hiệp hội Tội phạm học Brazil. Điều đó có nghĩa giết một cảnh sát hoặc bảo vệ thường là một lựa chọn không khó khăn lắm trong quá trình phạm tội.
Với cảnh sát, nổ súng trước cũng là hành vi dễ hiểu và dễ thực hiện. Nếu một nghi phạm bị giết, cảnh sát có thể khai rằng hành động của anh ta là để tự vệ và như thế sẽ đổ lỗi sang nạn nhân đã chết. Việc nêu lý do tự vệ cũng khiến viên cảnh sát được miễn không bị điều tra nội bộ về hành vi của anh ta.
Năm 2013, Bruce Christian, một cậu trai 14 tuổi, đã bị cảnh sát bắn chết khi đang ngồi sau xe máy của cha đẻ ở thành phố Fortaleza. Nguyên nhân do ông bố không chịu dừng xe theo lệnh cảnh sát. Cùng năm đó, Ricardo Prudente, nhân viên 39 tuổi của một công ty quảng cáo, bị giết do cảnh sát nhầm lẫn chiếc điện thoại di động của anh này với một khẩu súng. Còn Flávio Ferreira Santana, một nha sĩ không vũ trang, bị cảnh sát bắn chết trước khi họ thay đổi hiện trường và để lại một khẩu súng trong tay anh. Cả ba trường hợp trên cảnh sát đều khai lý do khiến họ nổ súng là để tự vệ.
Khi được hỏi liệu cảnh sát có thói quen đi săn lùng tội phạm để giết khi họ hết ca làm hay không, J trả lời: "Có đôi khi. Nếu một viên cảnh sát cảm thấy bị đe dọa hoặc gia đình anh ta có nguy cơ gặp rủi ro, anh ta sẽ tự thi hành công lý. Đó là chuyện rất tự nhiên". J cũng cho biết với những vụ như thế, nếu nhà chức trách tìm được thủ phạm, họ sẽ khởi tố. Còn nếu không thì họ sẽ bỏ qua và... quên luôn vụ việc.
Những sát thủ nằm ngoài tầm với của luật pháp
Người Brazil không tin tưởng lắm vào lực lượng cảnh sát của họ. Tuy nhiên mức độ tin tưởng vào hệ thống tư pháp còn thấp hơn. Không ít người tin rằng luật pháp của đất nước này còn quá lỏng lẻo.
Roberval Conte Lopes, một ủy viên hội đồng thành phố São Paulo và là cựu thành viên một đơn vị cảnh sát đặc nhiệm, vẫn nhớ trường hợp của Zé Galinha. "Gã đó là một tay tội phạm đã đầu hàng sau cuộc đấu súng với cảnh sát. Gã được trả tự do sau có 1 tháng và tiếp tục cưỡng hiếp, sát hại một cô gái trẻ. Tôi nghĩ rằng chuyện có lẽ đã tốt hơn nếu gã đó bị bắn chết", ông nói.
Conte Lopes đã trở nên nổi tiếng sau khi cuốn “ROTA 66 - The History Of Police Who Kill” (ROTA 66 - Lịch sử của một viên cảnh sát giết người) ra đời. Cuốn sách do Caco Barcellos chấp bút nói rằng Conte Lopes đã tham gia một đội tử thần từng gây ra hàng trăm cái chết trong những năm 1980. Trong cuốn sách riêng mang tựa đề “To Kill Or To Die” (Giết hay là chết), Conte Lopes phủ nhận việc là thành viên của một đội tử thần. Tuy nhiên ông công khai thừa nhận việc đã giết ít nhất 42 người. "Và tôi chưa từng thấy tiếc nuối vì bất kỳ vụ nào trong số đó," ông chia sẻ với phóng viên GQ.
Dù thường xuyên bị điều tra, Lopes chưa từng bị khởi tố với bất kỳ tội danh gì. Ông còn được bầu vào nhiều vị trí trong chính quyền, rất nhiều lần. Dường như có một sự chấp nhận rộng rãi trong xã hội Brazil rằng phần lớn những vụ giết chóc do cảnh sát thực hiện đều thỏa đáng. Sau rốt thì ở đây người ta tin rằng một tên tội phạm chỉ hữu ích khi hắn đã chết.
Trở lại trường hợp của Eduardo, phóng viên GQ đã tiếp xúc với nhiều nhóm luật sư nhân quyền để tìm hiểu về cái chết của anh. Ông của Eduardo là Raimundo Alonso và cha đẻ Sergio Chaves khẳng định con trai họ chẳng có vấn đề gì với cảnh sát và không hề buôn bán ma túy. Nhưng một phóng viên địa phương nổi tiếng có tên Amaury Silveira thì cho rằng các nạn nhân của đêm giết chóc đều được lựa chọn trước, không có ai là ngẫu nhiên và vô tội cả.
Trong ngày 5.11.2014, Luiz Fernandes Rocha, người khi đó là Bộ trưởng An ninh bang Pará, đã tổ chức cuộc họp báo để xác nhận có 10 người bị giết trong đêm, chưa tính Pet. Tuy nhiên khi GQ liên hệ với một nguồn tin từ nhà xác thành phố Belém, con số phải lên tới gần 80. Những gì diễn ra trong đêm đó được cho là màn che đậy để cảnh sát giết bớt những kẻ họ không mong muốn tồn tại.
10 ngày sau vụ thảm sát, cảnh sát tạm giữ Henrique Cardoso Souza, biệt danh "Bigfoot", một thành viên băng Equipe Rex chuyên kiểm soát hoạt động buôn bán ma túy ở Terra Firme, vì bị tình nghi liên quan tới cái chết của Pet. Chỉ nửa giờ sau khi Souza được tạm thả tự do, gã đã bị sát thủ đi trên một chiếc xe màu đen bắn chết. "Luôn có án tử hình dành cho bất kỳ ai dám giết cảnh sát”, nhà điều tra nhân quyền Isabela Oliveira das Neves nói. "Đây là một thực tế".
Sau các vụ giết người, hội đồng lập pháp ở Pará đã mở cuộc điều tra vào các đội tử thần. Ngày 30.1.2015, hội đồng công bố một bản báo cáo dài 226 trang, nói rằng có ít nhất 4 nhóm vũ trang hoạt động trong bang, tất cả đều có dính líu ít nhiều tới lực lượng cảnh sát quân sự. Các nhóm này hoạt động nhờ thu tiền từ các hợp đồng giết thuê những kẻ buôn ma túy và kẻ xấu khác. Chứng cứ từ hoạt động nghe lén cho thấy họ thu khoản tiền từ 200 real (55 USD) tới 15.000 real (4.000 USD) cho mỗi mạng người.
Ít nhất 60 người, gồm cả cảnh sát đương nhiệm và chính trị gia, đã bị buộc tội liên quan tới các nhóm vũ trang này. Các tác giả báo cáo kết luận rằng Pet bị thành viên nhóm vũ trang mà ông ta tham gia giết chết do tranh cãi tiền bạc. Báo cáo kêu gọi khởi tố Thượng sĩ Rossicley Silva, người đã điều phối cuộc thảm sát 4.11.
Tuy nhiên trong đêm diễn ra vụ thảm sát, chẳng có ai bị bắt dù cảnh sát bang tuyên bố họ đang nỗ lực điều tra. Cảnh sát cũng cho rằng các vụ giết chóc là kết quả từ hoạt động tranh giành lãnh địa của tội phạm.
Sau bản báo cáo của hội đồng lập pháp, cảnh sát đã bắt Otacílio José Queiroz Goncalves, một cựu cảnh sát quân sự, còn được biết tới với biệt danh "Cilinho", vì tội danh giết người. Theo báo cáo chính thức, dù ra khỏi lực lượng cảnh sát được 10 năm vì mắc chứng tâm thần phân liệt, Cilinho vẫn điều hành nhóm vũ trang Guamá cùng Pet và có thể đã giết Pet vì mâu thuẫn lợi ích.
Với giới quan sát, vụ bắt giữ Cilinho chắc chắn sẽ đặt dấu chấm hết cho nỗ lực của bang nhằm điều tra các nhóm vũ trang, hoặc tìm kẻ gây ra vụ giết người trong đêm 4.11 định mệnh. "Họ đã tìm được vật tế thần. Giờ họ sẽ sớm quên vụ này thôi", ông viết cho GQ.
Sau các vụ giết người, hội đồng lập pháp ở Pará đã mở cuộc điều tra vào các đội tử thần. Ngày 30.1.2015, hội đồng công bố một bản báo cáo dài 226 trang, nói rằng có ít nhất 4 nhóm vũ trang hoạt động trong bang, tất cả đều có dính líu ít nhiều tới lực lượng cảnh sát quân sự. Các nhóm này hoạt động nhờ thu tiền từ các hợp đồng giết thuê những kẻ buôn ma túy và kẻ xấu khác. Chứng cứ từ hoạt động nghe lén cho thấy họ thu khoản tiền từ 200 real (55 USD) tới 15.000 real (4.000 USD) cho mỗi mạng người.
