Nghệ thuật đích thực - con đường nối dài di sản

1.

Chủ đề đầu tiên nhóm H&A khai thác là Mỹ thuật cổ và Bảo vật Quốc gia đã cho ra đời triển lãm “Ngày xửa ngày xưa” (23-27.8.2024) gồm 39 tác phẩm của 16 nghệ sĩ. Các tác phẩm đa dạng về chất liệu (sơn dầu, sơn mài, màu nước, tranh lụa, tranh xé giấy, gốm, chất liệu tổng hợp) thuộc lĩnh vực hội họa, đồ họa, điêu khắc. Hình tượng những hoa văn, họa tiết của tranh - tượng dân gian, điêu khắc đình làng... trở thành một phần trong sáng tác của nhiều tác giả, nhưng hướng tới màu sắc và hơi thở mới.

Những tín hiệu di sản như: Lá đề đất nung thời Lý, con rồng thời Lý, tiên nữ dâng hoa chùa Thái Lạc, tượng Phật nghìn mắt nghìn tay chùa Bút Tháp, tượng Phật Quan âm chùa Hội Hạ, cánh cửa chạm rồng chùa Keo thế kỷ 17... đi vào tác phẩm như ký ức được nhắc lại; mặc dù lứa tuổi của phần lớn các nghệ sĩ sáng tác thuộc thế hệ 7x, 8x, 9x - nghĩa là đã cách xa thời đại mà các di sản đó ra đời hàng mấy trăm năm.

Hình tượng không cất lời, nhưng di sản có “tiếng nói” của nó bởi vẻ đẹp trên cả hai phương diện: Vật thể (vật chất) và phi vật thể (tinh thần). Từ vật chất hữu hình nghệ sĩ nhìn thấy (đất, đá, gỗ, giấy), hồn dân tộc của cha ông hiện lên rõ nét cùng dòng chảy lịch sử đất nước. Mỗi hình tượng mỗi ý nghĩa, mỗi giai đoạn một đặc trưng; nhưng nét hiền hòa, mộc mạc, giản dị, mà lại rất tinh tế, đằm thắm, trữ tình thì không đổi khác. Đây là nguồn cảm hứng để các nghệ sĩ tiếp tục con đường sáng tạo của mình.

Thực tế Việt Nam trải qua chiến tranh kéo dài, đời sống xã hội khó khăn đã làm cho nhiều di sản của cha ông bị tàn phá hoặc mai một. Ngoài sưu tập của viện bảo tàng, hay các bộ sưu tập của những nhà yêu cổ vật Việt, thực hành nghệ thuật cũng là một kênh hữu hiệu để nhắc nhớ các thế hệ về giá trị di sản dân tộc và ý thức giữ gìn chúng. Khi nghệ sĩ song hành với những giá trị của di sản, thể hiện ra bằng tác phẩm đặc sắc, thì công chúng cũng được truyền cảm hứng và tăng sự thuyết phục. Khả năng lôi cuốn, soi chiếu tâm trí mà nghệ thuật đích thực mang lại, nhất là đối với thế hệ trẻ - thế hệ sống trong thời đại phát triển công nghệ mạnh mẽ, dễ tiếp nhận nhiều nguồn thông tin đa dạng, song cũng dễ bị phân tán trong chính biển thông tin đó - thực sự trở nên có giá trị.

2.

Tuy nhiên, nếu nghệ sĩ không biến di sản thành một phần đời sống của chính mình, không có khả năng chuyển hóa chúng, mà chỉ sao chép hình ảnh di sản và đưa vào tác phẩm, làm việc với nó ở mặt “hình thức” thì nghệ thuật của họ không những không mang giá trị mà còn phản tác dụng. Bởi vì di sản - hình bóng vẻ đẹp quá khứ là những thứ đã được tinh tuyển, sàng lọc qua thời gian chứ không mang tính thoáng qua, nhất thời. Vẻ đẹp đó là kết tinh của cả một giai đoạn lịch sử, với lao động sáng tạo của rất nhiều con người chứ không lấy cái tôi cá nhân làm trung tâm như thời hiện đại. Không hiểu di sản, không cảm nhận vẻ đẹp sâu sắc của di sản lại “trích đoạn”, “cắt dán” di sản không đúng chỗ dễ làm cho tác phẩm thành hời hợt, nông cạn. Thông thường, một tinh chất cô đọng khó tỏa sáng khi xung quanh là tạp chất, một giá trị cần một giá trị tương ứng đi cùng nó. Đây là đang nói di sản vật thể.

Đối với di sản phi vật thể, sự “thấm”, “ngấm” càng khó định lượng hơn nữa. Bởi vì trên mặt tranh không còn hoa văn, họa tiết cổ, không phải là các hình ảnh tín hiệu thông tin thuần túy, mà là thông tin - cảm xúc, tâm hồn. Cụ thể hóa sự trừu tượng thông qua ngôn ngữ tạo hình (bằng hình, màu, bố cục, ánh sáng, nhịp điệu hoặc bằng khối, không gian, chất liệu...) để một bức tranh hay một bức tượng thực sự là một sự sống, một cảm giác sống, một không sống của người nghệ sĩ quả thực không đơn giản. Tình yêu với nghệ thuật, tình yêu với di sản sẽ không đủ, còn cần ở nghệ sĩ một tài năng, một nhân cách.

Di sản được tôn vinh trong nghệ thuật khi tín hiệu di sản đưa vào tác phẩm có đủ sức thuyết phục. Đây không là bài toán cộng gộp đơn thuần nhằm gia tăng giá trị di sản, giá trị tác phẩm hay để giải quyết sự bí bách đề tài mà nghệ sĩ muốn tháo gỡ.

Nếu người nghệ sĩ hội đủ yếu tố tài năng và nhân cách, dù tác phẩm của họ không đưa hình ảnh, tín hiệu di sản cụ thể nào vào, họ cũng có khả năng tạo ra những tác phẩm có giá trị, mang dấu ấn tinh thần của họ và của cả cộng đồng.