Di tích Lịch sử đồn Đồng Mu (xã Xuân Trường, huyện Bảo Lạc, tỉnh Cao Bằng) là nơi diễn ra trận đánh của Đội Việt Nam Tuyên truyền giải phóng quân đêm 4.2.1945. Trong trận đánh này, đồng chí Xuân Trường (tên thật Hoàng Văn Nhủng, sinh ngày 4.11.1909, quê quán xã Sóc Hà, huyện Hà Quảng, tỉnh Cao Bằng) đã anh dũng hy sinh, trở thành liệt sĩ đầu tiên của Quân đội nhân dân Việt Nam.
Vào cuối năm 1940, đầu năm 1941, phong trào cách mạng ở Cao Bằng phát triển mạnh. Trước tình hình đó, thực dân Pháp lập tức xây dựng nhiều đồn bốt, tăng cường lính gác, tuần tiễu, bắt bớ đàn áp.
Khi đó, đồn Đồng Mu có một vị trí chiến lược quan trọng, từ đây có thể kiểm soát toàn bộ con đường nhựa sang xã Sóc Hà huyện Hà Quảng, và cũng từ Đồng Mu còn có đường xuống Pác Lung, đi sang huyện Ba Bể (tỉnh Bắc Kạn)...
Ngày 22.12.1944 đồng chí Văn (Đại tướng Võ Nguyên Giáp) được trung ương và Bác giao nhiệm vụ thành lập Đội Việt Nam Tuyên truyền Giải phóng quân.
Hai hôm sau ngày thành lập, đội quân tiến công, chiếm 2 đồn Phai Khắt và Nà Ngần (các trận đánh này phía ta không thiệt hại về người). Sau hai chiến công mở màn, Đội Việt Nam Tuyên truyền Giải phóng quân được lệnh chiếm luôn đồn Đồng Mu. Trong trận này, phía ta tiêu diệt được 20 tên địch, thu 5 khẩu súng, một số đạn dược, bắt 3 tù binh.
Trong trận đánh này, đồng chí Xuân Trường đã hy sinh. Để tưởng nhớ vị liệt sĩ đầu tiên của Quân đội nhân dân Việt Nam , năm 1985 Đảng và Nhà nước ta đã mở con đường từ Lũng Pán vào Đồng Mu và xây bia tổ quốc ghi công đồng chí tại khu di tích. Ngày nay xã Đồng Mu đổi tên thành Xuân Trường để tưởng nhớ người liệt sĩ ngã xuống nơi đây.
Đồn Đồng Mu trước đây là ngôi nhà lá 3 gian của nhóm lính khố xanh, đến đầu năm 1944 thực dân Pháp xây dựng kiên cố theo kiểu đồn bốt, nhà xây bằng gạch mộc và vôi vữa, nhưng đang xây dở bị ta đánh phá, chỉ còn lại nền và bức tường đằng sau.
Tháng 5.2013, Bộ Tư lệnh Quân khu 1 đã đầu tư 1,5 tỉ đồng tôn tạo, trùng tu Di tích lịch sử Quốc gia đồn Đồng Mu.
Ông Hoàng Văn Quân – Phó chủ tịch UBND xã Xuân Trường cho biết: "Năm 2013, đồn Đồng Mu đã được Bộ Quốc phòng tôn tạo, thời gian tới Bộ sẽ tiếp tục nâng cấp tôn tạo khu di tích này thành một điểm tham quan cho du khách thập phương. Đây cũng là phương hướng của chính quyền địa phương trong thời gian tới".
Không chỉ mang ý nghĩa về lịch sử, cùng với những danh thắng khác như: dốc 15 tầng Khau Cốc Chà, hồ Thôm Lốm, vách đá Ngựa trắng di tích đồn Đồng Mu góp phần không nhỏ vào bức tranh chung về phát triển kinh tế của xã Xuân Trường.
Trao đổi với phóng viên, ông Đinh Công Huy - Chủ tịch Hội Cựu chiến binh xã Xuân Trường - cho hay: "Hội Cựu chiến binh của xã luôn phát huy tốt các phong trào đặc biệt là phong trào đền ơn đáp nghĩa, có trách nhiệm bảo vệ cũng như tham gia các hoạt động ở khu di tích".
