Từ một số hiện tượng “quái dị” ở Tây...
Trong một hội thảo về tự do biểu đạt trong sáng tạo nghệ thuật cách đây không lâu, 2 tác giả Andrea Trần và Phạm Long đã có một tham luận rất hay về vấn đề này với tiêu đề “Vấn đề tự do biểu đạt và phát huy tính đa dạng trong nghệ thuật: Một số bài học lịch sử và quốc tế”. Trong đó, tác giả nêu rõ “thế giới nghệ thuật thời nào cũng nhận được rất nhiều ngợi ca vì những phẩm chất đặc biệt của nhiều kiệt tác, song cũng không hiếm lúc gây tranh cãi khi những tiêu chuẩn về thẩm mỹ, thị hiếu, tôn giáo, chính trị, và/hoặc những điều cấm kỵ của các cộng đồng/bộ tộc/xã hội/quốc gia bị thách thức - giễu nhại, dẫn đến những giới hạn tự do biểu đạt của các nghệ sĩ...”.
Trong nhiều ví dụ, hai tác giả dẫn ra đáng chú ý có câu chuyện về nhiếp ảnh gia người Mỹ Andres Serrano (sinh năm 1950) nổi tiếng với những tấm ảnh bị xem là “gớm ghiếc, tục tĩu”. Tác phẩm nổi tiếng nhất của ông là bức ảnh có tên “Piss Christ”... Bức ảnh chụp năm 1987 này sau đó thậm chí đã bán được với giá 277.000USD nhưng nó khiến phần lớn công chúng phản ứng dữ dội. Thượng nghị sĩ Jesse Helms nhấn mạnh tác phẩm là sự “bất kính đối với Chúa”. Một nhóm người biểu tình đã dùng búa tấn công nó tại một cuộc triển lãm năm 2011. Và không chỉ bức ảnh này mà nhiều cuộc triển lãm ảnh của ông thường xuyên bị phá hoại, còn nghệ sĩ và những nhà tổ chức triển lãm thường xuyên nhận được thư nặc danh và những lời đe dọa ám sát trong suốt 15 năm.
Tuy nhiên, không ít người ủng hộ Andres Serrano và coi việc bảo vệ ông cũng là bảo vệ quyền tự do nghệ thuật và tự do biểu đạt. Một vị nữ chức sắc công giáo đã nhận xét bức ảnh này “không phải là một sự báng bổ mà là minh chứng cho những điều chúng ta đang làm với Christ”. Còn nghệ sĩ, bản thân chính là một tín đồ công giáo, bộc bạch rằng bức ảnh này là một thông điệp nói tới thái độ của con người đang thương mại hóa và rẻ tiền hóa biểu tượng của công giáo trong xã hội đương đại.
Còn tôi nhớ đến câu chuyện về một nghệ sĩ người Đức từng có ý tưởng điên rồ là trưng bày người đang... hấp hối để công chúng xem. Về sau ý tưởng đó bị công kích mạnh mẽ là thiếu tính nhân văn nên cuối cùng dự án phải dẹp bỏ.
Đến “dị nhân” ở ta
Có lần, người viết đã phát hoảng khi nghe một đạo diễn trẻ trình bày ý tưởng một dự án điện ảnh tại một khóa tập huấn (workshop) tại Việt Nam. Câu chuyện về hai nhân vật chính là Hủi và Lượm.
Hủi bị mù một mắt và đi cướp mắt của một người bị tai nạn xe giữa đường. Nhưng con mắt đó lại chạy vào hậu môn, và tự nhiên Hủi nhìn Lượm thấy cô “dâm đãng” hẳn... Và còn nhiều tình tiết “kinh dị” và có phần bệnh hoạn khác nữa. Ở đây, đúng như một đạo diễn nước ngoài đặt câu hỏi là việc thay đổi vị trí con mắt của Hủi có làm anh ta nhìn cuộc sống khác lạ về căn bản không? Đáng tiếc là anh đạo diễn trẻ chỉ thích những tình tiết giật gân, quái đản mà không màng đến tính nhân văn của tác phẩm.
Trong khi đó, một số đạo diễn khác lại hướng tới những dự án phô bày mặt trái xã hội và đẩy mọi thứ đi quá đà đến mức cực đoan, khai thác yếu tố loạn luân, bạo lực... nhằm thu hút sự chú ý của một số quỹ tài trợ nước ngoài.
Còn nhớ trong thời kỳ còn bùng nổ phong trào nghệ thuật đương đại ở Việt Nam với các hình thức như sắp đặt (installation), trình diễn (performent art)... đã có nhiều màn quái đản làm người xem phải “tá hỏa”. Từ chuyện nữ nghệ sĩ trẻ cởi dần quần áo rồi ngậm lông chim, đến chuyện anh chàng họa sĩ trẻ vừa cho từng vốc thuốc vào miệng vừa “tiểu” ướt quần luôn...
Dĩ nhiên, các nghệ sĩ khi trình diễn đều có ý tưởng và không phải không có điểm thú vị, nhưng từ ý tưởng đến thực hiện lại là một câu chuyện khác.
Tự do và trách nhiệm nghệ sĩ
Rõ ràng, tự do sáng tạo cho phép các nghệ sĩ phá vỡ thách thức những rào cản, khuôn mẫu từng là “khuôn vàng, thước ngọc” kể cả những điều cấm kỵ, và tạo ra những cuộc tranh luận gay gắt. Và có một số ý kiến cho rằng nghệ sĩ có thể tự do làm bất cứ điều gì mình thích và công chúng-xã hội sẽ tự phán xét.
Vấn đề là ở chỗ không có một quốc gia nào mà không có những giới hạn ràng buộc, nói cách khác, nghệ sĩ cũng phải tôn trọng những lằn ranh đỏ và tự tiết chế, kiểm soát những hoạt động sáng tạo cá nhân để phù hợp với luật pháp và trách nhiệm công dân.
Như nghệ sĩ Mỹ nổi tiếng Spencer Tunick với hàng loạt dự án chụp ảnh khỏa thân tập thể ở những khu vực công cộng, kể cả những địa danh nổi tiếng ở nhiều quốc gia, nhưng anh đã không thể thực hiện dự án tại bảo tàng danh tiếng Louvre (Pháp) vì bảo tàng không cho phép.
Nói cho cùng, nghệ thuật dù sáng tạo, phá cách cỡ nào thì cũng cần hướng tới “chân thiện mỹ” để làm giàu, phong phú tâm hồn mỗi con người.
