Người Tày quan niệm rằng gia đình nào có “ma nhà”, có cối hương thờ cúng cha mẹ, ông bà thì sau vụ mùa cuối năm đều phải tổ chức lễ cúng cơm mới.
Điều đó thể hiện truyền thống uống nước nhớ nguồn, giáo dục con cháu không được quên công ơn cha mẹ đã tạo dựng cho cuộc sống ngày hôm nay.
Vào dịp lễ cơm mới, chị Ma Thuý Chiên (xã Khuân Hà, huyện Lâm Bình, tỉnh Tuyên Quang) sẽ chọn ra những bông lúa đẹp, căng hạt trong nương để thả vào bát nước đun sôi rồi đặt lên bàn thờ. Báo cáo tổ tiên về một năm làm việc chăm chỉ, cầu cho mùa màng tươi tốt, mưa thuận gió hoà năm sau lại có lúa mới.
Lễ đón cơm mới cũng là dịp để những người phụ nữ Tày thể hiện sự khéo tay của mình với những mâm xôi ngũ sắc thơm nồng và được tạo hình bắt mắt, sự độc đáo ít dân tộc có được.
Chị Chiên cho biết: “Để có được một mâm xôi ngũ sắc cúng tổ tiên khi đón cơm mới cũng rất cầu kỳ. Nguyên liệu chính thì vẫn là gạo nếp nương, để tạo màu cho xôi cần dùng đến các loại củ quả như nghệ, gấc, lá nếp. Tất cả đều phải là sản phẩm tự nhiên”.
Tốn thời gian một chút nhưng cũng là dịp để chị em, con cháu trong nhà đoàn tụ, chia sẻ những câu chuyện trong cuộc sống. Thông thường các mẹ, các chị sẽ ngâm gạo và nhuộm màu từ đêm hôm trước để sáng hôm sau kịp đồ xôi cúng tổ tiên.
Mâm xôi ngũ sắc mang trong đó lòng biết ơn tưởng nhớ ông bà, cha mẹ.
Người Tày vẫn luôn quan niệm rằng, lễ cơm mới là minh chứng cho sự hiếu thảo, hoà thuận của con cháu trong gia đình và không quên đi nguồn gốc của mình. Một phong tục đẹp luôn được lưu truyền qua nhiều đời.
Với người Tày ở huyện vùng cao Võ Nhai (Thái Nguyên), lễ cơm mới là một trong 6 dịp Tết quan trọng của năm gồm Nguyên đán, Rằm tháng Giêng, 3.3 tảo mộ, 5.5 diệt sâu bọ, Rằm tháng 7 và 10.10 cúng cơm mới.
Đây không đơn thuần chỉ là nghi thức mang ý nghĩa tâm linh mà còn là dịp giáo dục đạo đức, lối sống cho các thế hệ con cháu của người Tày.
Đón lễ cơm mới, gia đình ông Lương Thế Hoành, xã Thượng Nung (Võ Nhai) lại sửa soạn một mâm cơm cúng trời đất, gia tiên theo đúng truyền thống của người dân tộc Tày. Ngoài thịt gà, thịt lợn, rượu thì nhất thiết phải có cơm tẻ, cơm nếp được nấu từ gạo mới thu hoạch vụ mùa.
Ông Hoành kể: “Từ ngày còn bé đã thấy các cụ làm Nghi lễ này, rồi ông truyền lại cho bố, bố truyền lại cho mình, giờ mình sẽ tiếp tục truyền lại cho con cháu. Mỗi người một công việc từ đồ xôi con đến sửa soạn ban thờ vừa là thể hiện lòng thành nhưng cũng là để thế hệ trẻ làm cho quen”.
Theo ông Nguyễn Việt Hưng - Trưởng phòng Dân tộc huyện Võ Nhai, cộng đồng người Tày hiện chiếm hơn 20% dân số toàn huyện và Tết cơm mới được đồng bào gìn giữ. Ngay cả đối với các gia đình hiện không còn làm nông nghiệp vẫn giữ được phong tục này.
Nhiều năm nghiên cứu về văn hoá, phong tục của các dân tộc, PGS.TS Đỗ Văn Trụ - Chủ tịch Hội Di sản văn hóa Việt Nam cho rằng, Tết cơm mới được người Tày coi trọng và giữ gìn từ đời này sang đời khác, bởi nó vừa phản ánh tín ngưỡng tâm linh, vừa biểu hiện nét văn hóa.
Cũng theo PGS.TS Đỗ Văn Trụ, không chỉ người Tày đón cơm mới mà nhiều dân tộc thiểu số khác cũng đang duy trì phong tục này bởi tính nhân văn sâu sắc và những giá trị trong giáo dục đạo đức cho thế hệ trẻ.
Thể hiện cho sự đa dạng và làm phong phú hơn kho tàng văn hoá các dân tộc Việt Nam.
