Người miệt mài đưa rối nước Việt ra thế giới

Chuyến đi lịch sử

Chúng tôi ghé thăm sân khấu rối nước mini của Phan Thanh Liêm, nằm khuất trong ngõ nhỏ phố chợ Khâm Thiên (Hà Nội), đúng dịp người tiên phong đưa “thủy đình” về nhà đang tất bật sửa soạn cho chuyến “công du” của rối nước trên đất Mỹ. Anh nhiệt tình ra đầu ngõ đón khách, bởi lối vào nhà là một thử thách về trí nhớ và tài quan sát, khi phải liên tục đi qua những lối nhỏ, rẽ trái rồi phải liên tục. Nhưng chính đó là một “đặc sản”, mang lại trải nghiệm thú vị về những nét đặc trưng của “ngõ nhỏ, phố nhỏ” Hà Nội.

Ấn tượng nữa là khi bước vào ngôi nhà 4 tầng khang trang, đập vào mắt là những con rối, pho tượng đứng ngồi ngổn ngang. Lối lên cầu thang cũng đầy rối. Cả gia đình 4 người của anh “co cụm” lại trong căn phòng chưa đầy 10m², được thiết kế cả gác xép, vừa là nơi ăn chốn ngủ của bố mẹ, học hành của 2 con. Mọi góc, không gian còn lại của ngôi nhà, Phan Thanh Liêm “nhường” hết cho rối. Cũng vì quá yêu, mê và say, nên ngoài việc nguyện gắn bó cả đời mình với nghệ thuật múa rối, anh còn thuyết phục vợ “đồng cam cộng khổ” và truyền tình yêu đó sang các con. Không chỉ vậy, gia đình anh Liêm còn rất “chiều” khách, nhiệt tình với bất cứ ai tìm đến “bảo tàng thu nhỏ” của mình để tìm hiểu về nghệ thuật truyền thống.

Tay nâng niu những con rối, Phan Thanh Liêm kể về chuyến lưu diễn của mình ở Mỹ, để tham gia Ngày gỗ nghệ thuật thế giới, diễn ra từ 19-27.3.  Anh sẽ cùng nghệ nhân chế tác con rối Phan Thanh Hùng đưa sân khấu rối nước mini của mình sang Mỹ biểu diễn, giới thiệu đến bạn bè thế giới về những tuyệt tác được tạo ra từ gỗ, là những chú rối, đủ màu sắc, kích cỡ, rồi thổi hồn vào những con rối vô tri ấy bằng những tiết mục đặc sắc, vừa truyền thống, vừa hiện đại.

Là người ủng hộ ý tưởng thu nhỏ sân khấu múa rối nước của Phan Thanh Liêm từ những ngày đầu, lúc mà người trong giới bảo việc làm này là “phá hỏng nghệ thuật múa rối”, GS Hoàng Chương - Giám đốc Trung tâm Nghiên cứu Bảo tồn và Phát huy văn hóa dân tộc Việt Nam – không chỉ vui, mà còn nhiệt tình đến nhà để giúp đỡ, góp ý trong quá trình Phan Thanh Liêm chuẩn bị vật dụng cho chuyến đi.

“Đây là chuyến đi lịch sử, là niềm vinh dự cho nền văn hóa của chúng ta.  Phan Thanh Liêm đã có những cải tiến trong quá trình chế tác con rối, để chỉ cần một người có thể điều khiển được nhiều con rối cùng một lúc. Sân khấu cũng nhỏ hơn, mái đình được cải tiến còn 1 mái, bể làm bằng các chất liệu cao su, có thể gấp gọn và di chuyển dễ dàng. Việc nghệ thuật truyền thống ngày càng mai một là xu thế chung, nhưng Liêm đã không thụ động ngồi chờ người ta đến, mà chủ động đến biểu diễn ở các trường học, bất cứ đâu khi mọi người có nhu cầu thưởng thức nghệ thuật truyền thống” – GS Hoàng Chương chia sẻ.

7 đời “say” rối nước

Nghệ sĩ Phan Thanh Liêm cho biết, sở sĩ anh có niềm đam mê mãnh liệt với rối nước vì được sinh ra trong một gia đình có 7 đời theo nghệ thuật này ở làng Rạch, tỉnh Nam Định. Người thân sinh ra anh là nghệ sĩ múa rối nước nổi tiếng Phan Văn Ngải- người đã sáng tạo ra thủy đình đang được sử dụng ở tất cả các nhà hát múa rối hiện nay, cũng là chủ nhân của chú Tễu trưng bày tại Bảo tàng Louvre (Pháp). Còn ông nội của anh chính là cụ trùm hội Phan Văn Huyên - bậc thầy về nghệ thuật điêu khắc, tạo hình rối nước truyền thống.

Nghệ sĩ Phan Thanh Liêm mang sân khấu múa rối nước thu nhỏ của mình đến các trường học để biểu diễn cho học sinh.

Chính vì vậy ngay từ khi còn nhỏ Phan Thanh Liêm đã chịu ảnh hưởng của truyền thống gia đình về nghệ thuật múa rối nước, được ông nội và cha kèm cặp, dạy bảo cho những bí quyết tạo hình con rối, cách thức biểu diễn các trò rối nước làm hấp dẫn người xem. Rời làng quê theo cha ra thành phố, anh đã mang theo tình yêu quê hương, mà trong đó có tình yêu đối với nghệ thuật rối nước cổ truyền.

Bắt đầu mày mò thiết kế sân khấu rối nước thu nhỏ từ những năm 1990, 17 năm qua, Phan Thanh Liêm đã mang sân khấu đó đi biểu diễn khắp Việt Nam cũng như nhiều nơi trên thế giới, là nghệ sĩ múa rối hoạt động độc lập đầu tiên và có lẽ là duy nhất của Việt Nam đến thời điểm này gặt hái nhiều thành công và có tiếng vang. Nơi đâu, tiết mục biểu diễn của người nghệ sĩ thuần chất “nhà quê” cũng nhận được sự thích thú, những tràng vỗ tay của khán giả. Nhất là từ khi mở sân khấu múa rối mini tại nhà, khách lúc nào cũng đến nườm nượp. Bởi đến đây, họ không chỉ được xem biểu diễn, mà còn để khám phá, từ cách làm con rối, cách điều khiển cho đến việc được trải nghiệm sinh hoạt của một nghệ sĩ hy sinh hết mình vì nghệ thuật truyền thống.

Ước nguyện “rối nước không mai một”

Sau mỗi lần “xuất ngoại” để mang rối nước ra thế giới, Phan Thanh Liêm lại càng trăn trở và “lo” trước tình trạng nghệ thuật truyền thống đang ngày càng mai một. “Người trẻ bây giờ không quan tâm đến  văn hóa, nghệ thuật truyền thống. Đó không chỉ là thực trạng ở Việt Nam mà còn diễn ra ở nhiều nơi khác” – anh chua chát nói. Thanh Liêm  cũng bày tỏ sẵn sàng trao truyền lại nghề cho bất cứ ai có cùng đam mê, tâm huyết giữ nghệ thuật múa rối nước như mình.

Ngoài những buổi biểu diễn, Phan Thanh Liêm cùng người thân còn sản xuất các con rối và tượng nhỏ để phục vụ cho các đoàn múa rối trong và ngoài nước, làm quà lưu niệm cho khách.

Trong nhiều năm qua, nghệ sĩ Phan Thanh Liêm nhận được sự hỗ trợ tích cực của cô gái trẻ Hương Giang – cháu nội của nhạc sĩ Hoàng Giác, cháu họ của nhà thơ Hoàng Nhuận Cầm. Cô là chủ nhân của quán bún đậu Homemade ở TPHCM, nơi có một sân khấu múa rối nước mini phục vụ miễn phí cho thực khách có nhu cầu xem rối nước. Biết Giang dành tình yêu cho múa rối, Phan Thanh Liêm đã “chuyển giao” cho cô kỹ thuật và giúp đỡ xây dựng sân khấu múa rối nước thu nhỏ để biểu diễn miễn phí cho khách hàng thưởng thức, miễn sao có thể quảng bá được nghệ thuật truyền thống đến nhiều người. Bởi với Phan Thanh Liêm, ngoài vật chất nuôi sống gia đình, thì còn một lý do khiến anh muốn theo đuổi nghề đến cùng, là niềm đam mê và quyết tâm để rối nước, nghệ thuật truyền thống không bị mai một.