“Chầu văn ngấm vào máu”
Chúng tôi tìm đến nhà riêng của nghệ nhân Bùi Quốc Thi tại thị trấn Vân Đình, huyện Ứng Hòa, Hà Nội. Ông Thi cho biết, mình không thích phô trương, nhưng nếu đã có duyên gặp gỡ thì sẵn lòng chia sẻ những điều ông biết về chầu văn cho người thực sự muốn tìm hiểu.
Vốn “con nhà nòi”, cộng thêm năng khiếu thiên bẩm, năm 16 tuổi, nghệ nhân Bùi Quốc Thi đã đi diễn, thuộc gần như bài bản 36 giá thánh. “Ông và bố tôi chỉ cần dạy một lần là tôi thuộc nên không mất công chỉ dạy nhiều” - nghệ nhân cho biết.
Từ đó đến nay, ông Thi sống và gắn cuộc đời mình với hát văn. Những giá trị trong nghệ thuật Chầu văn ngấm vào máu, quan trọng như hơi thở của người nghệ nhân này.
Chầu văn chứa đựng tính mỹ cảm, tính nhân văn và giá trị lịch sử. Tính mỹ cảm thể hiện rõ nhất ở trang phục, nơi diễn xướng thường là những không gian thiêng như đền, phủ. Thanh đồng đội vấn, diện trang phục màu sắc bắt mắt, chỉn chu trong giá hầu. Nếu không am hiểu kiến thức lịch sử, cung văn không thể lột tả được bằng câu hát, không thể trở thành người hát hay.
“Ví dụ như giá đồng hát về Đức Thánh Trần Hưng Đạo, người cung văn phải biết đền thờ ông ở đâu, công lao hiển hách như thế nào thì hát mới có hồn. Người hầu đồng có cảm hứng, cất lời hát Ngài ra trận phải khiến cho người nghe hình dung như ra trận thật. Đó là biểu hiện tình yêu quê hương, đất nước” - ông Bùi Quốc Thi tâm niệm.
Trăn trở về sứ mệnh giữ gìn, bảo tồn chầu văn
Chầu văn hiện nay còn được sân khấu hoá, trình diễn để phục vụ nhân dân. Tuy nhiên, việc bảo tồn loại hình này vẫn luôn là điều trăn trở của thế hệ các nghệ nhân gạo cội. Ông Thi chia sẻ về quan điểm cách tân trong các loại hình dân ca, điệu hát văn cũng cần sự phá cách: “Đưa thể loại nhạc khác vào thì không còn gọi là Chầu văn nữa. Chẳng hạn, ngày xưa hát ca ông Hoàng Mười, chúng tôi chỉ hát thơ, phú, làn điệu Chầu văn. Bây giờ các anh ấy biên ra, đưa làn điệu lý vào. Cũng là dân gian nhưng đưa vào Chầu văn thì lệch chuẩn”.
Bất cứ ai muốn học hát văn, nghệ nhân Bùi Quốc Thi đều sẵn sàng chỉ dạy. Đến nay, ông có nhiều lứa học trò, trong đó nổi bật nhất có 4 Nghệ nhân Ưu tú. Ở tuổi ngoài 60, nghệ nhân Bùi Quốc Thi tâm niệm rằng trời phú cho giọng hát, nhưng để đi đường dài thì yếu tố sức bền phải ưu tiên hàng đầu. Cung văn “đại thụ” đặt ra kỷ luật 4 không: không thuốc lá, không uống rượu, không cà phê, không dậy muộn. Lối sống lành mạnh của người thầy cũng lan tỏa đến các nghệ nhân cùng Câu lạc bộ Bảo tồn hát văn xứ Đoài do ông làm chủ nhiệm. Đến nay, câu lạc bộ đã thành lập được 11 năm và duy trì đều đặn mỗi tháng 1 lần.
Hát văn, hát Chầu văn trong tín ngưỡng thờ Mẫu Tam phủ của người Việt đã được UNESCO công nhận là Di sản Văn hóa phi vật thể của nhân loại vào năm 2016. Đây là bước tiến lớn của loại hình nghệ thuật nhân gian này sau hàng trăm năm thăng trầm với bao biến cố, vẫn được bảo tồn và phát triển.
Tín ngưỡng thờ Mẫu được cấu thành từ nhiều lớp lang, kết hợp một cách nghệ thuật các yếu tố văn hóa dân gian như trang phục, âm nhạc, hát văn, múa, diễn xướng dân gian trong lên đồng và lễ hội. Vì thế, hát văn là hoạt động không thể thiếu trong tín ngưỡng thờ Mẫu.
