Từ sáng ngày 2.6, cháu Đào Khánh Long, 7 tuổi, ở Nghệ An đột ngột sốt 39 - 40 độ C và đỡ sốt sau uống thuốc hạ sốt. Tuy nhiên 2 ngày sau, cháu liên tục kêu đau đầu, đau hốc mắt, sợ ánh sáng. Tại BV tỉnh Nghệ An, bác sĩ chẩn đoán cháu mắc VNNBB, được điều trị chống phù não, kháng viêm, an thần nhưng bệnh tình không giảm.
Ngày 8.6, cháu hôn mê, rối loạn nhịp thở, được đặt nội khí quản và thở máy nhưng bệnh tình cũng không tiến triển tốt lên. Ngày 10.6, cháu về BV Nhi TƯ trong tình trạng liệt vận động toàn thân, vẫn phải đặt nội khí quản và thở máy. Đến nay, qua 14 ngày dù được điều trị tích cực bằng thở máy, thuốc chống viêm, chống phù não, tuy đã mở được mắt, nhưng cháu lại xuất hiện thêm biến chứng liệt hô hấp, vẫn liệt tứ chi và phụ thuộc máy thở…
Cháu Nguyễn Quốc Đạt, 4 tuổi, ở Bắc Ninh, được gia đình đưa đến BV Nhi TƯ ngày 5.6 trong tình trạng hôn mê, liệt nửa người phải. Trước đó 3 ngày, cháu đột ngột sốt 40 độ C, gia đình dùng thuốc hạ sốt nhưng sốt không giảm. Hai ngày sau, cháu li bì và co giật nhiều lần. Tại viện, qua thăm khám, chọc tủy sống lấy dịch não tủy xét nghiệm, xác định bé Đạt mắc VNNBB. Sau 17 ngày điều trị tích cực, cháu đã tỉnh táo, hết sốt nhưng liệt vận động vẫn chưa hồi phục, nguy cơ di chứng vận động (liệt) nặng…
Từ đầu năm 2017 đến hết tháng 5, Viện Nhi TƯ tiếp nhận 176 ca viêm não, trong đó có 24 ca VNNBB. Riêng tháng 6, đã có 21 trẻ nhập viện vì bệnh này. Ở TPHCM, từ đầu năm đến nay có 25 trẻ mắc VNNBB… Đến ngày 26.6, Khoa nhiễm trùng thần kinh, BV Nhi Đồng 1, TPHCM có 6 bệnh nhi VNNBB đang phải thở máy, đều là những ca rất nặng (trong đó có 2 ca đã thở máy gần 1 năm).
BV Nhi đồng 2 đang điều trị cho 2 bệnh nhi mắc bệnh này. Từ tháng 5 đến tháng 8 hàng năm là giai đoạn mắc VNNBB cao nhất và nhiều nhất là trẻ 2, 3 tuổi đến 10,12 tuổi. Trước đây, ở phía Bắc hàng năm, khi Vải chưa chín (đầu mùa) thường thấy nhiều ca viêm não nên người dân cho rằng chim Tu Hú truyền bệnh, nhưng thực chất chúng chỉ là vật chủ trung gian của virus…
Virus VNNBB gây ra những gì?
Trước hết phải nói đến thủ phạm gây viêm não cấp tính nhiều nhất là virus Arbo (lưu hành ở chim, gia súc, người, muỗi, ve, dĩn...) nhóm B, được phát hiện gây bệnh sớm nhất ở Nhật Bản cách đây hơn 100 năm nên gọi là virus viêm não Nhật Bản B. Cuối TK XIX liên tiếp xảy ra nhiều vụ dịch lớn vào mùa hè - thu ở các vùng núi Nhật Bản với tỉ lệ tử vong khoảng 60%.
Năm 1933, BS Hayashi phân lập được virus từ não người chết do bệnh này. Năm 1954, Nhật Bản sản xuất được vacxin phòng bệnh. Virus gây bệnh cư trú ở chim hoang dã như Diệc, Liếu Điếu..., và gia súc mà hàng đầu là Lợn rồi đến Trâu, Bò, Ngựa, Dê, Cừu, Chó...
Ở Việt Nam đã phân lập được virus này từ chim Liếu Điếu. Có ba loài muỗi họ Culex truyền bệnh cho người sau khi hút máu các loại chim và gia súc mang mầm bệnh rồi đốt người. Từ gia súc và chim nên bệnh chủ yếu phát tán ở miền núi, nông thôn và ven biển, nhưng ở một nước Châu Á, trong đó có Việt Nam, người ở đô thị vẫn có thể mắc bệnh. Bệnh lưu hành ở Trung Quốc, Triều Tiên, Hàn Quốc, Miến Điện, Indonesia, Malaysia, Thái Lan, Philippine, Ấn Độ; một số nước Trung Á (thuộc Liên Xô cũ); các nước thuộc Châu Úc và một số nước Châu Phi.
Ở Việt Nam từ những năm 60 đã xuất hiện bệnh ở các tỉnh Hà Tây cũ (nay thuộc Hà Nội), Thái Bình, Hải Dương, Hải Phòng và nay thêm khu vực đồng bằng sông Cửu Long. Ở châu Á, gồm Việt Nam, muỗi truyền virus VNNBB chủ yếu là chủng Culex tritaeniorhynchus, màu nâu đen, có thể bay xa hơn 1 km và bay cao 13 - 15m, loài này ưa nước trong nên thường đẻ trứng ở ruộng lúa, đầm lầy, hồ ao không ô nhiễm (người dân miền tây Nam bộ gọi là muỗi ruộng).
Muỗi nhiễm virus truyền cho người suốt thời gian sống và chuyển virus cho thế hệ sau qua trứng. Ở Việt Nam loại muỗi này sinh sản mạnh nhất từ tháng 3 đến tháng 7, hoạt động mạnh nhất lúc chập tối; có mật độ cao ở vùng đồng bằng và trung du. Trẻ em dưới 10 tuổi rất dễ mắc bệnh, nhóm nguy cơ cao nhất là lứa tuổi 2 - 6 và 75% bệnh nhân thuộc lứa tuổi này, khả năng đề kháng ở người lớn tốt hơn nên ít mắc bệnh. Bệnh có thể xảy ra quanh năm nhưng nhiều nhất là mùa mưa.
Virus gây VNNBB có đặc tính hướng thần kinh nên khi đã vào máu, chúng nhanh chóng xâm nhập, sinh sản và phát triển nhanh ở các tế bào não và tủy sống, gây tổn thương trầm trọng nhiều vùng não phụ trách những chức năng sống quan trọng; làm chảy máu não, màng mềm não; nhũn và hoại tử mô não; phù não - màng não; thoái hoá màng não, màng tuỷ sống và mô tuỷ. Khi có mật độ cao ở tế bào thần kinh, virus trở lại máu gây chảy máu ở màng và niêm mạc các tạng, làm thoái hóa cơ tim, mô gan, thận hoặc gây viêm phổi.
Bệnh có nhiều thể bệnh. Thể điển hình là: Thời gian ủ bệnh khoảng một tuần (có thể 5 - 14 ngày) không có biểu hiện gì đặc biệt. Đột ngột sốt 39 - 40°C hoặc cao hơn; đau đầu vùng trán; đau bụng, buồn nôn và nôn, trẻ nhỏ có thể đi lỏng như ngộ độc thức ăn. Sau sốt 1 - 2 ngày đã thấy cứng gáy, cứng cơ; đảo hoặc giật nhãn cầu; li bì hoặc kích thích, vật vã; lú lẫn hoặc mất ý thức (không biết không gian, thời gian, người thân, thậm chí họ tên tuổi mình).
Ngày thứ 3 - 4 có thể đã hôn mê và hôn mê ngày càng sâu (gọi hỏi không đáp ứng, cấu véo không biết đau, liệt tứ chi). Vã nhiều mồ hôi; da lúc đỏ, lúc tái; thở nhanh và nông, tăng tiết dịch trong lòng khí - phế quản nên thở có tiếng rít, tiếng ngáy; mạch có thể 120 - 140 lần/phút và yếu (các triệu chứng rối loạn thần kinh thực vật).
Nặng hơn, bệnh nhân mê sảng; có những vận động, động tác bất thường, vô nghĩa (triệu chứng kích động); cứng cơ nên nằm co quắp hoặc có các cơn soắn vặn thân; co giật, co cứng hay rung giật cơ mặt và cơ chi; liệt cứng, hoặc xuất hiện trạng thái định hình, giữ nguyên tư thế (catalepsia).
Khi khám, các bác sĩ thấy rất nhiều triệu chứng là hậu quả tổn thương não, màng não và tủy sống, màng tủy, biểu hiện bằng rối loạn vận động, cảm giác, thần kinh thực vật; tổn thương các nhân xám TƯ và các dây thần kinh sọ não (phụ trách các giác quan), đe dọa nghiêm trọng các chức năng sống, nhưng biến đổi dịch não tủy không nhiều.
Nếu qua được giai đoạn nguy hiểm này (thường từ ngày thứ 7 - 8 trở đi), sốt giảm dần (nếu không bội nhiễm vi khuẩn); nhiệt độ, mạch, nhịp thở trở về bình thường; tình trạng hôn mê nhẹ dần (ý thức dần hồi phục); không còn cứng cơ; hết nôn và đau đầu; gáy mềm... Nghĩa là tình trạng nhiễm trùng, nhiễm độc (độc tố của virus) rất nguy kịch đã thuyên giảm phần lớn, không nguy hiểm tính mệnh, nhưng các biến chứng và di chứng thần kinh và tâm thần trầm trọng - hậu quả tất yếu của tổn thương thần kinh TƯ - bắt đầu biểu hiện rõ nét.
Những biến chứng sớm thường thấy như viêm phế quản, viêm phổi hoặc viêm phế quản - phổi do bội nhiễm vi khuẩn; viêm bể thận, bàng quang; loét da; viêm tắc tĩnh mạch và rối loạn dinh dưỡng... Rất nhiều di chứng sớm xuất hiện như mất phối hợp vận động và các động tác; cử động dị thường ngoài ý muốn, run rẩy, uốn éo, lắc lư; bại (liệt nhẹ) hay liệt các chi; bại hoặc liệt nửa người; liệt các dây thần kinh sọ não; co cứng mất não; mất ngôn ngữ; múa giật hoặc múa vờn; quên trầm trọng hoặc mất trí; loạn thần với các triệu chứng hoang tưởng, ảo giác, rối loạn hành vi tác phong…
Động kinh và Parkinson là những di chứng muộn có thể xuất hiện sau vài năm hay hàng chục năm. Các di chứng tồn tại suốt đời bởi các tổn thương mô não do virus gây ra là không thể hồi phục dù chạy chữa. Ở các nước nhiệt đới tỉ lệ tử vong trung bình do VNNBB là 25%, khoảng 50% có di chứng thần kinh, tâm thần các mức độ khác nhau.
Theo thống kê của Khoa thần kinh, BV Bạch Mai và Khoa truyền nhiễm, Viện nhi TƯ, tỉ lệ tử vong ở nước ta khoảng 10%. Tử vong nhiều nhất trong 7 ngày đầu khi hôn mê sâu, co giật và tổn thương hành não gây rối loạn hô hấp, tim mạch trầm trọng.
Tử vong ở giai đoạn sau chủ yếu do các biến chứng viêm phổi, suy kiệt... Khi mắc thể bệnh không điển hình cũng không phải là không nguy hiểm như: Chỉ có hội chứng nhiễm trùng, nhiễm độc (sốt cao, đau đầu), không có các triệu chứng não - màng não; Chỉ có các triệu chứng rối loạn tuần hoàn, tim mạch nổi bật (do tổn thương hai trung khu chỉ huy tuần hoàn, tim mạch ở hành não); Chỉ có liệt mềm giống như bại liệt, do tổn thương phần trước (phụ trách vận động) của tủy sống; hoặc các triệu chứng giống như viêm màng não (thường mắc ở trẻ lớn tuổi và thanh niên).
Đặc biệt rất nhiều ca bệnh chỉ biểu hiện giống như cúm (sốt, đau nhức xương khớp, mình mẩy, đau đầu), làm nhầm lẫn, chủ quan không sớm đưa trẻ đến viện.
Không phải chỉ có virus viêm não Nhật Bản B gây viêm não
Thực ra viêm não cấp tính do nhiều loại virus khác nhau nhưng trước nay chúng ta chỉ nhấn mạnh đến virus VNNBB.… Có đến 12 họ virus có đặc tính hướng thần kinh mà virus VNNBB chỉ là một chi của một trong số 12 họ nói trên. Ngoài virus gây bệnh Dại, Bại liệt hủy hoại tế bào não, tủy sống nhiều người đã biết thì ngay cả các loại virus gây bệnh đường ruột, Cúm, Sởi, Quai bị, Sốt xuất huyết ... thậm chí cả virus gây viêm gan A... cũng có thể gây viêm não cấp.
Ngay cả Coxsackie là virus gây bệnh đường ruột, tay chân miệng, hiếm khi gây viêm não theo y văn Thế giới thì nay đã thấy gây viêm não ở Việt Nam. Bằng chứng là 7 trẻ ở xã Quảng Lâm, huyện Bảo Lâm, Cao Bằng, tử vong trong tháng 4, 5.2016 được xác định là do loại virus đường ruột này (chủng A6). Các virus này có thể xâm nhập thẳng mô thần kinh gây viêm não nguyên phát. Lại có nhiều trường hợp các virus này gây bệnh ở nơi khác hoặc toàn thân ngoài não rồi mới xâm nhập não gây viêm, gọi là biến chứng hay viêm não thứ phát.
Nhưng dù nguyên hay thứ phát thì viêm não cấp do các virus này gây ra đều là những bệnh cảnh rất nặng, tử vong cao hoặc để lại nhiều di chứng thần kinh, tâm thần trầm trọng làm tàn phế không thể chạy chữa như VNNBB đã mô tả trên (do hủy hoại nhiều mô não trên diện rộng), tuy đường lây nhiễm của các họ, nhóm virus rất khác nhau.
Với mọi loại virus, hiện thế giới không có thuốc đặc trị, nên phương pháp phòng bệnh hữu hiệu là ngăn chặn thích hợp đường mầm bệnh vào cơ thể như đeo khẩu trang, rửa tay bằng xà phòng và sát trùng bằng dung dịch thích hợp (nước muối, cồn, nước Oxy già, Cloramin B...), tránh muỗi đốt; khử trùng môi trường có chất thải tiết nghi ngờ; diệt vật chủ trung gian (muỗi, bọ gậy); làm sạch môi trường quanh nơi ở, không nuôi lợn gần nhà và quan trọng nhất là tiêm vacxin (VX).
Hiện nước ta sử dụng rộng rãi VX chống một số loại virus có thể gây viêm não như VX Bại liệt, Sởi, Quai bị, Rubella, viêm gan A và nhất là VX chống virus VNNBB - gây viêm não chủ yếu, nhưng một số loại virus có thể gây viêm não khác chưa có VX! Do đặc điểm dịch tễ tuổi mắc bệnh nên phải tiêm sớm VX VNNBB khi trẻ 12 - 15 tháng tuổi. Liều tạo miễn dịch cơ bản phải đảm bảo tiêm đủ 3 lần. Lần 1: Ngày đầu tiên đến tiêm phòng; Lần 2: Cách lần 1 từ 7 đến 14 ngày; Lần 3: Cách lần 2 một năm. Sau đó cứ 3 năm tiêm nhắc lại một lần để duy trì miễn dịch.
