Hàng trăm nhà máy thủy điện nhỏ và vừa được cấp phép xây dựng ở khu vực miền Trung và Tây Nguyên đã đi vào hoạt động. Phần lớn bố trí bậc thang trên các dòng sông và hầu hết không có hồ chứa nước. Nghĩa là ngoài đập ngăn sông, thì bao nhiêu nước từ nguồn về đều qua tua-bin nhà máy để phát điện. Nếu hạn hán, sông cạn thì không có nước để chạy, phát điện không đủ công suất. Ngược lại, mưa lớn bất thường, kéo dài thì sẽ vượt công suất, hoặc "thả" cho nước trôi qua đập tràn.
Để tránh lãng phí tài nguyên nước, hầu hết các nhà máy đều phát vượt công suất vào mùa mưa, các đợt lũ. Lâu nay vẫn được Tổng Công ty Điện lực Miền Trung (EVNCPC) mua điện. Nhưng từ đầu năm 2023 đến nay, EVNCPC lại ngưng, không thanh toán tiền điện từ việc phát vượt công suất của các nhà máy. Đó là lý do 11 thủy điện ở Kon Tum kiến nghị đến Thủ tướng hồi tháng 6.2023. Và nay là phản ứng của các thủy điện ở Quảng Ngãi.
Những kiến nghị trên là hợp lý với thực tiễn, nhưng lại vướng các Nghị định, luật về điện, về khai thác sử dụng tài nguyên nước... Song, lần lượt bị đẩy lên EVN, cho Bộ Công Thương, Bộ Tài Nguyên và Môi trường, Chính phủ...
Nước chảy qua các nhà máy thủy điện là tiền, là điện năng, không chỉ mang lại doanh thu cho doanh nghiệp, cho ngân sách... mà còn là nguồn lực để phát triển xã hội. Nhưng nay đành bất lực nhìn dòng nước cuồn cuộn về xuôi mà không được huy động phát điện.
Chưa kể, thời điểm tháng 5 đến 8, thường xảy ra nắng nóng, khô hạn ở miền Bắc, duyên hải nên thiếu điện nghiêm trọng. Trong khi lại là mùa mưa Tây Nguyên, vùng núi, nên xảy ra nghịch lý thừa nước - thiếu điện.
EVNCPC cũng không thể "xé rào", nên buộc các hoạt động phát điện phải tuân thủ theo giấy phép hoạt động điện lực, theo hợp đồng mua bán điện đã ký kết.
Dù Cục Quản lý tài nguyên nước có đề nghị EVN chỉ đạo các đơn vị trực thuộc, huy động tối đa nguồn năng lượng hiệu quả, tránh lãng phí nguồn nước đối với các nhà máy thuỷ điện, nhưng cũng "thòng" thêm khuyến nghị: "Phải tuân thủ các quy định của pháp luật liên quan".
Những phản ứng liên tục đó, đến nay chưa được giải quyết. Cả EVNCPC, EVN, Bộ Công Thương đều loay hoay kiến nghị, nhưng bế tắc.
Không thể cứ để nước chảy, "tiền trôi" lãng phí mãi được. Đặc biệt, trong bối cảnh thiếu điện, người tiêu dùng phải mua điện với giá ngày càng cao. Lại càng không thể buộc "ông trời" phải mưa gió điều độ, phải phân bổ lượng mưa đều vào các tháng, mùa trong năm... để thủy điện chạy đều tăm tắp theo quy mô thiết kế.
Những quy định của pháp luật đương nhiên là phải tuân thủ, nhưng nếu quy định không sát thực tiễn, lạc hậu với điều kiện thực tế, như sự thay đổi của khí hậu, thời tiết, lượng mưa... thì cần phải điều chỉnh, bổ sung.
Vì vậy, những sáng kiến, hành động hiệu quả để tránh lãng phí tài nguyên nước, vừa không vi phạm pháp luật ở thời điểm này là hết sức cần thiết và quý giá. Vấn đề là cán bộ phải dám nghĩ, dám làm, dám đề xuất các giải pháp táo bạo. Phải thấy sốt ruột trước sự lãng phí tài nguyên, sự tốn kém của người dân khi phải mua điện giá cao, chịu cảnh thiếu điện... mà sớm có hành động.
