Tượng quẻ: Trời với Nước đi ngược nhau. Trời thì hướng đi lên, nước hướng đi xuống, không thể gặp nhau, trời nước là mối xung khắc không hòa giải được, nên xảy tranh chấp, kiện tụng. Tranh chấp là nói những việc lớn, tầm quốc gia, quốc tế. Kiện tụng là việc người thường. Hiện tượng trời nước đi ngược nhau ở đất Thổ đã có diễn biến hơn 50 năm nay, trong các năm 1960, 1971, 1980, 1997, có 4 cuộc xung đột, bên dưới động, bên trên trấn áp (hoặc xoa dịu) đến cuộc thứ 5 này là dữ dội nhất. Tin trong ngày tôi viết bài này, có đến 285 người bị thiệt mạng, 1.440 người bị thương, 2.839 người thuộc phe đảo chính đã bị bắt. Kinh Dịch khái quát âm dương tạo ra 64 Thời, trong đó có thời Tụng, thời tranh chấp, đang diễn ra ở Thổ Nhĩ Kỳ. Người xưa đã xem xét cái thời tranh chấp này diễn biến ra sao? Rất đơn giản nhưng cũng rất sâu sắc. Tranh chấp vì mình tin thực, mà oan ức, mà lo sợ. Nếu giữ đạo Trung thì tốt lành, nếu tranh chấp cho đến cùng thì xấu. Tìm được bậc đại nhân, mà nghe theo thì có lợi. Lội qua sông lớn, không lợi. Tin thực, oan, lo sợ, đó là 3 cảm nhận, 3 nguyên cớ gây ra kiện tụng, tranh chấp. Con đường để giải quyết, còn gọi bí quyết, là giữ đạo trung. Trung hiểu đơn giản là ở giữa, ngay thẳng, công bằng, không nghiêng ngửa bên này bên kia. Do trung mà có chính, nghĩa là đúng đắn, đàng hoàng, tìm ra lẽ phải được dân chúng thừa nhận. Trung thì tốt lành, bao gồm cả yên lành (kiết, cát). Nếu tranh chấp (kiện tụng) đến cùng thì xấu (chung hung). Một bí quyết nữa là Tìm được đại nhân. Dịch bảo rằng, “cần có một đại nhân sáng suốt đứng ra hòa giải con người đang tranh nhau về chân lý”. (Theo Nguyễn Duy Cần). “Lợi kiến đại nhân thượng trung chính dã!” (Khổng Tử). Đại nhân đây là người có cả trung lẫn chính, biết coi trọng, đề cao hai chữ trung chính. Bây giờ ta hiểu là cần có một nhà lãnh đạo tối cao, trung chính, có sức thuyết phục đám đông nhân dân, có hành động chân chính làm gương cho nhân dân. Câu “lội qua sông lớn không lợi” vừa là bí quyết vừa là lời khuyên của trời đất. Chớ dùng cuộc tranh chấp vào cuộc vận động lớn, không lợi gì đâu, chỉ dễ rơi vào vực thẳm mà thôi. Học Dịch đến chữ Thời, lại xem quẻ Thiên Thủy Tụng, lấy thời tranh chấp mà đối chiếu với thời sự đất Thổ, bài học Dịch ngắn mà thâm sâu vô cùng. Dịch soi sáng cho cả bàn dân thiên hạ chứ đâu chỉ soi vào vận mệnh con người. Lịch sử Việt Nam có một thời tranh chấp dài lâu đến cả nghìn năm (thời thuộc Bắc), có thời tranh chấp vài trăm năm Trịnh Nguyễn phân tranh, đều cho ta những bài học quý về Thiên Thủy Tụng. Tôi trộm nghĩ thời thuộc Bắc trải qua những cuộc nổi dậy của Hai Bà Trưng, đến Lý Nam Đế và nhiều anh hùng khác, đã nhiều lần “lợi gặp đại nhân” nhưng còn “bất lợi qua sông lớn”, phải đến Khúc Thừa Dụ vừa là đại nhân, vừa qua được sông lớn, nước ta chấm dứt nạn tranh chấp từ thời đó. Đến thời tranh chấp Trịnh Nguyễn, có Nguyễn Bỉnh Khiêm nghiên cứu “đồ thư”, xem quẻ Tụng, biết Nguyễn Hoàng thuộc hào 2 quẻ Tụng: Chẳng tranh chấp nổi đâu, lui về mà tránh đi, ấp mình chỉ có ba trăm nóc nhà thôi (ý nói địa vị mình thấp, thế mình nhỏ) như vậy thì không bị hoạ (Lời hào 2). Lời hào biến thành câu Hoành Sơn nhất đái vạn đại dung thân! Nguyễn Hoàng nghe lời, khéo tìm cách xin về trấn thủ Thuận Hóa, mở đầu cơ nghiệp họ Nguyễn ở Đàng Trong. Từ đó trải qua hơn hai trăm năm Thiên Thủy Tụng, đến đại nhân Quang Trung Nguyễn Huệ tưởng đâu đất nước tốt lành, nhưng chẳng may ông mất sớm, cơ nghiệp rơi vào tay Gia Long Nguyễn Ánh, một “đại nhân” khác là đối thủ của Nguyễn Huệ.
Phan Bội Châu xem quẻ Tụng có lời bàn thêm rằng: Đọc quẻ Thiên Thủy Tụng suốt từ đầu đến cuối chỉ tóm vào đạo lý hai chữ “chung hung” (cuối cùng xấu) ở lời đoán (soán từ). Nghĩa là kết cục việc tranh tụng chỉ có xấu mà thôi. Vậy nên trong 6 hào, hào sơ (1), hào tam (3) chẳng kiện với ai, thời được chữ “chung cát” (cuối cùng tốt), hào nhị (2) vẫn muốn kiện mà biết thôi kiện, thời được chữ “vô sảnh” (không lỗi), hào tứ (4) vẫn có sức kiện, mà biết nín nhịn theo việc lành, thời được chữ “cát” (tốt)… Xem thâm ý thánh nhân, chỉ cốt ngăn đe việc tranh tụng. Tuy nhiên quẻ Tụng này tiếp sau quẻ Nhu là vì ẩm thực mà tranh nhau, là sự thế tất nhiên ở trong loài người…. Cho đến nay, nhân dân khốn khổ ở đời Tụng, đau đớn biết chừng nào, mà tìm đến nguyên nhân thảm họa, thời chỉ vì tòa án bất trung chính, huống gì những người chủ trì trong tòa án lại bất trung chính thêm… Ôi thôi! Biết bao giờ mặt trời ra mà mây mù rảnh, sấm xuân dậy mà quỷ vị tan, giữa thế giới tranh tụng này, hiện ra một tòa án trung chính, với một đại nhân trung chính, sẽ chủ trì lấy tòa án ấy, khiến cho hạng người lương thiện vô cô khỏi chết oan giữa tay hiểm kiện. Lòng trời nếu đoái thương nhân loại, họa có một ngài chăng!
Cứ tưởng như cụ Phan nói việc tranh chấp Biển Đông đang diễn ra hôm nay.
