Từ Đài Thiên văn cũ của thế kỷ 20
Năm 1981 Liên Xô (cũ) đã giúp Việt Nam lập một Đài Thiên văn tại đồi Hòn Chồng - Nha Trang. Bởi theo các chuyên gia thiên văn học thì bầu trời Nha Trang tương đối thoáng, tỉ lệ bị mây bao phủ trong năm thấp, lại gần Xích đạo... nên rất thích hợp với thiết bị khoa học để nghiên cứu thiên văn.
Đài Thiên văn Nha Trang thời điểm đó được lắp kính thiên văn Cuderfefratoc có thể chụp mặt trời, các hành tinh Hệ Thái dương, một máy đo tọa độ vệ tinh... vì theo các nhà khoa học Liên Xô, ngoài nghiên cứu khoa học vũ trụ thì nhiệm vụ chính là quan sát vệ tinh!
Cũng bởi có Đài Thiên văn quý giá này mà tháng 8 năm 1986 khi sao chổi Halley xuất hiện trở lại trái đất theo chu kỳ 76 năm và đây được xem là hiện tượng thiên văn vô cùng quý giá. Người ta nói rằng, dù ai may mắn lắm thì cũng chỉ một lần duy nhất trong đời tận mắt ngắm ngôi sao chổi nổi tiếng này vì chu kỳ thời gian quay lại trái đất của nó gần hết một đời người sống thọ!
Chính vì Nha Trang khi đó có Đài Thiên văn nên hầu hết các nhà thiên văn của Liên Xô, Việt Nam và các nước XHCN đều hội tụ về đây quan sát nghiên cứu ngôi sao chổi Hallley. Còn với người dân Nha Trang thời điểm sao chổi Halley xuất hiện vào mùa hè nên nhiều người dân ra biển sớm đều có thể thấy nó ở đường chân trời phía Đông, tất nhiên bằng mắt thường chỉ thấy ngôi sao như vệt sáng dài bằng cây bút chì.
Dù trên bầu trời vũ trụ đuôi của Halley có thể dài tới vài triệu km! Còn trong kính thiên văn Cuderfefratoc thì mọi vẻ đẹp kỳ vĩ của ngôi sao nổi tiếng nhất mà loài người biết từ thời cổ đại đã thể hiện đầy đủ sự lộng lẫy duy nhất với con người trên Trái đất ở thế kỷ 20. Tất cả nhờ có Đài thiên văn Nha Trang.
Nếu như với sao chổi Halley thì Đài Thiên văn Nha Trang đã làm trọn vẹn nhiệm vụ của mình thì sau đó gần 10 năm, năm 1994 khi có sự kiện thiên văn lớn nhất thế kỷ trong hệ Mặt trời đó là khi sao chổi Shoemaker - Levy đụng vào sao Mộc thì Đài Thiên văn Nha Trang đã thành phế tích!
Giới thiên văn Việt Nam không có điều kiện quan sát từ Nha Trang như ngôi sao chổi Halley. Bởi sau khi Liên Xô tan rã thì không còn viện trợ khoa học, Đài Thiên văn Nha Trang xuống cấp, thiết bị hư hỏng không thay thế. Đây là điều đáng tiếc cho giới khoa học nói chung và ngành thiên văn học Việt Nam nói riêng. Phải chờ đến 20 năm sau cho tới tận năm 2014, Đài thiên văn Nha Trang mới "hồi sinh" bằng dự án của chính người Việt Nam thực hiện.
Đài Thiên văn mới khang trang, hiện đại hơn
Năm 2015, Đài Thiên văn Nha Trang là một trong hai Đài Thiên văn được đầu tư xây dựng trong khuôn khổ dự án Trung tâm Vệ tinh Quốc gia với tổng vốn đầu tư 600 triệu USD. Đài còn lại được xây dựng trong Bảo tàng Vũ trụ ở Khu Công nghệ cao Hòa Lạc (Hà Nội). Cả hai đài được khánh thành đi vào hoạt động năm 2017, trị giá khoảng 120 tỉ đồng.
Đài có khối nhà hình khối trụ cao 5 tầng, đặt kính thiên văn quang học có đường kính 0,5 m, một nhà chiếu hình vũ trụ 60 chỗ ngồi và một phòng trưng bày vũ trụ diện tích 200 m2.
Kính thiên văn của Đài Thiên văn Nha Trang là kính thiên văn quang học phản xạ do Công ty Marron (Italia) chế tạo. Cấu trúc dẫn động của kính được đồng bộ với mái vòm điều khiển tự động. Kinh được trang bị máy ảnh, bộ phân tích phổ có độ phân giải hình ảnh và quang phổ trong vùng bước sóng rộng. Một số nghiên cứu dự kiến có thể thực hiện trên hệ kính này: Quan sát những sao, nghiên cứu khí quyển; đo phổ vạch các sao, tốc độ quay và độ lớn cua từ trường trên bề mặt sao; tìm kiếm thiên thể gần trái đất...
Nhà chiếu hình vũ trụ tại Đài Thiên văn Nha Trang được thiết kế giống như một rạp chiếu phim với màn hình là dạng mái vòm. Hình ảnh được chiếu trên vòm bởi hệ thống 6 máy chiếu độ phân giải cao mang hiệu ứng 3D chân thực về bầu trời và các vì sao. Nhà chiếu hình vũ trụ cung cấp kiến thức về thiên văn học, hiện tượng thiên văn quen thuộc như nhật thực, nguyệt thực, sao chổi bay gần Trái đất... với hiệu ứng hình ảnh sẽ giúp người xem nhất là các bạn trẻ có thêm niềm đam mê khám phá vũ trụ.
Đem khoa học gần gũi với công chúng và thành sản phẩm du lịch
Theo TS. Nguyễn Thị Thảo - Giám đốc Đài Thiên văn Nha Trang, là một trong ba Đài Thiên văn hiện có ở Việt Nam gồm Hòa Lạc, Quy Nhơn, Nha Trang nhưng Đài Thiên văn Nha Trang là đài đã hoàn thiện và đi vào hoạt động đầy đủ sớm nhất, đón khách tới thăm quan trải nghiệm từ năm 2018 đến nay. Lợi thế của Đài Thiên văn Nha Trang là trung tâm du lịch, ở tại trung tâm danh thắng thiên nhiên Hòn Chồng nên nhiều người đến thăm và khám phá.
Theo TS Nguyễn Thị Thảo, hiện Đài thiên văn Nha Trang có 4 modun gồm: Modun quan sát - ban ngày quan sát mặt trời và địa vật, ban đêm thiên thể trên bầu trời; modun Mô phỏng bầu trời xem phim khoa học trong nhà chiếu hình vũ trụ; Modun Team Thiên văn như tìm hiểu quan sát, nghiên cứu các hiện tượng thiên văn, hệ mặt trời, mặt trăng, sao băng, sao chổi... và cuối cùng là Team Khoa học trải nghiệm khi thực hiện các trò chơi, chế tạo tên lửa nước, khí thiết bị quan sát... Có thể nói mọi người được trải nghiệm một cách toàn diện về bộ môn thiên văn học, vật lý thiên văn.
Cùng với các du khách, Đài còn hợp tác với nhiều trung tâm khoa học, cơ sở giáo dục để thực hiện các chương trình hấp dẫn. Từ Hòn Chồng ngắm vũ trụ bao la - một trải nghiệm thật thú vị và đặc sắc nơi thành phố biển.
