Cuốn sách là tuyển chọn thơ của 23 tác giả viết về Hải Phòng (dù có thể sống hoặc không sống ở Hải Phòng) với 40 minh họa đi kèm của 16 tác giả (họa sĩ và nhà thơ).
Sự dày dặn của cuốn sách, không chỉ nằm ở con số 348 trang, không chỉ nằm ở sự trải dài của Hải Phòng trong “trường thơ”- từ ngày Hải Phòng kháng chiến (19.11.1946) đến những năm sau Đổi mới. Không chỉ dày dặn bởi những nhà thơ nhiều người biết như: Trần Huyền Trân, Nguyên Hồng, Văn Cao, Nguyễn Đình Thi, Hoàng Hưng, Thanh Tùng, Thi Hoàng, Đào Cảng, Đào Trọng Khánh…, “Trường thơ Hải Phòng” còn dày dặn bởi “tính đa văn bản” (chữ của nhà thơ Nguyễn Quang Thiều) trong nó.
Văn bản thứ nhất, là văn bản thơ - đậm đà “chất thợ thuyền của thành phố Cảng”: “Phóng khoáng, ào ạt, hào sảng, mặn mà…”. Một “Hải Phòng sừng sững đứng lên/ Hải Phòng ghê gớm” (Hải Phòng, 19.11.946, Trần Huyền Trân); nơi “Những viên đạn của Hải Phòng/ đã bắn/ Để giữ lấy trời trong” (“Kính chào những viên đạn của Hải Phòng cửa biển quê hương”, Nguyên Hồng); nơi “Bước gần ta chút nữa thêm gần/ Khoảng giữa tuổi thanh xuân nghe loạn trùng hút tủy” (“Chiếc xe xác qua phường Dạ Lạc”, Văn Cao). Nối tiếp một Hải Phòng: “Từ thẳm sâu một âm thanh rất căng/ Vọt lên, thắt ngang bầu nắng” (“Nghe tiếng đàn bầu trong xe xích”, Hoàng Hưng), nơi “Không còn bóng người lớn/ Không còn vết bánh xe bụi bặm bước chân chen chúc/ Chỉ các em với trận mưa to/ Hứng thẳng nước tự trời cao mà gội những mái đầu hoang dại/ Tiếng các em la hét và tiếng mưa như trống như chuông” (“Mưa rào và trẻ nhỏ”, Hoàng Hưng). Nối tiếp một Hải Phòng “Và mùa hạ gió xổng chuồng giãi bưỡi/ Và mùa thu hoa cúc nở tơi bời...” (“Dấu vết”, Thi Hoàng), nơi mà “Cỏ không chê những thi sĩ tâm thần/ Chỉ sợ những thi sĩ ba xu đòi mua tất cả…/ Thành phố tin người từng trao chìa khóa cho thằng ăn cắp/ Ôi thành phố của tôi thật là cực nhọc” (“Gọi nhau qua vách núi”, Thi Hoàng). Ở đó “Có cái gì đằng sau cơn dông/ Đằng sau lửa, đá/ Sau ánh mắt buồn mệt lả/ Đang nhìn vào tim anh” (“Mưa đền cây”, Trịnh Hoài Giang)…
Văn bản thứ hai, là những hình khối và đường nét, thường được gọi là minh họa nhưng phải hiểu rộng hơn danh - động từ “minh họa” thông thường. Bởi đó là một phương thức cụ thể hóa cách đọc thơ, cách cảm thơ. Nói cách khác, nhìn vào văn bản thứ hai, mà người ta có thể biết anh đọc thơ như thế nào, anh cảm thơ như thế nào. Và thậm chí có thể hiểu con người anh thế nào qua cách đọc ấy, qua lối cảm ấy.
16 tác giả vẽ minh họa cho “Trường thơ Hải Phòng”, không phải đều dừng ở mô tả lại một chi tiết nào hay nảy tinh thần của một chữ, một câu, một ý trong bài thơ; mà họ ghi lại cảm hứng của chính mình về văn bản thứ nhất (là thơ) ấy. Theo họa sĩ Lê Thiết Cương, ở cấp độ thứ ba, cấp độ cao nhất, người ta đã tạo ra “một văn bản khác bằng hội họa”.
 |
| Minh họa bài thơ “Những người trên cửa biển” (Văn Cao) của họa sĩ Đặng Tiến. |
Chọn lối vẽ chủ yếu là nét, đơn giản, dễ hiểu, dứt khoát, họa sĩ Quốc Thái đã ghi lại cảm xúc của mình khi đọc thơ Nguyên Hồng, Lan Sơn, Trần Huyền Trân; đã sống lại một thời Hải Phòng những ngày kháng chiến chống Pháp hào hùng nhưng khốc liệt. Minh họa cho thơ của hai nhà thơ Văn Cao (bài “Những người trên cửa biển”), Lê Đại Thanh (bài “Tôi yêu chuyện cổ tích nước tôi”), họa sĩ Đặng Tiến lại sử dụng tương phản mạnh với mảng lớn đen - trắng (trong đó màu đen chủ đạo) để lột tả số phận cần lao của vùng đất Cảng và khao khát hòa bình sâu thẳm trong con người nơi đây. Nhà thơ Nguyễn Quang Thiều tạo nên văn bản thứ hai cho thơ Văn Cao (bài “Anh có nghe không”) khác với họa sĩ Đặng Tiến.
Ở đó không còn những tương phản rõ ràng, hư thực mất ranh giới, phức tạp, hòa vào nhau tạo nên văn bản đa nghĩa. Tương tự, ở văn bản thứ hai đối với bài thơ “Người đi tìm mặt” của nhà thơ Hoàng Hưng, nhà thơ Nguyễn Quang Thiều vẽ 6 khuôn mặt người giống như 6 chiếc mặt nạ chia đôi bức tranh khổ dọc, mà nửa trước khuôn mặt là khoang lái - tử huyệt, nửa sau là khoang chứa - boong tàu, tất cả u ám, lộ thiên, phi thực…. Cho nên cũng có thể gọi những văn bản này là của riêng nhà thơ Nguyễn Quang Thiều - trong vai trò một độc giả dùng hình khối để biểu cảm mình.
Với các nét đơn giản, văn bản hội họa của họa sĩ Lê Thiết Cương giống như những khoảng lặng, những ngừng nghỉ, những suy tư trầm lắng, là mặt sau của “vạm vỡ, ào ạt, nồng nàn” đất Cảng. Còn với họa sĩ Ngô Thị Bình Nhi, người từng có thời gian sống và làm việc ở Hải Phòng, thì Hải Phòng trong thơ của Tường Vân, Nguyễn Thị Hoài Thanh trở nên thân thương một cách đặc biệt. ¾ minh họa chị đều vẽ cây bởi ấn tượng với những hàng phượng đi qua ký ức. Đặc biệt nhất, trong minh họa bài “Đêm về” - Tường Vân, Bình Nhi vẽ cái cây chạy sát gan bàn chân như một mạch máu, “hình ảnh con người dưới bàn chân là cảm giác về một khoảng không ôm đầy kỷ niệm, như một cái cây linh hồn, chới với nhưng không vô vọng” để giúp người ta được nương theo trở về. Theo Bình Nhi, chị “muốn chuyển tải ý thơ bằng ngôn ngữ nghệ thuật của riêng mình chứ không phải bằng sự dò dẫm theo cấu trúc hình ảnh trong bài thơ đó” cho nên tranh của chị rung cảm, nồng ấm, thiết tha.
Thơ hay có một quyền năng, là không cần minh họa cũng có thể tồn tại với thời gian. Cũng như, tranh hay, không cần nhiều lời hoa mỹ ca ngợi. Thêm một văn bản cho thơ, bằng đường nét và hình khối cũng không tăng, không giảm sự hay vốn có của thơ. Nhưng ta cũng phải thừa nhận rằng, “những văn bản hội họa làm cho tác giả văn học và bạn đọc nhận ra những văn bản khác được chứa đựng bên trong văn bản thứ nhất, mà chính tác giả đầu tiên của nó cũng không dễ dàng nhận ra” - Nguyễn Quang Thiều nhận xét. Và, với một họa sĩ, nếu chỉ bằng lòng với chủ quan thị giác của mình, người ta sẽ bỏ qua nhiều “âm thanh” thú vị khác trong sáng tạo nghệ thuật, bởi có những thứ “nhìn mà thấy”, nhưng cũng có những thứ “đọc mà thấy”, “cảm mà thấy”.
