Văn Thánh Miếu Vĩnh Long là một trong ba Văn Thánh Miếu được xây dựng đầu tiên ở Nam Bộ. Hai Văn Thánh Miếu khác nằm ở thành phố Biên Hòa, tỉnh Đồng Nai và đất Gia Định xưa. Công trình được khởi công năm 1864 và hoàn thành năm 1866 do Đốc học Nguyễn Thông khởi xướng, thờ Khổng Tử và các học trò của ngài. Tuy trên danh nghĩa là đề cao Nho giáo, nhưng thực chất đây là một tụ điểm hoạt động văn hóa đề cao các bậc hiền tài và giáo dục lòng yêu nước.
Sau khi công trình hoàn thành, triều đình Huế cấp miếu phu để quét dọn hàng ngày, đồng thời giới quan lại, sĩ phu cũng thành lập Hội Văn Thánh miếu để trông nom, cúng tế. Tuy nhiên, nơi đây chỉ diễn ra lễ tế đức Khổng Tử theo đúng điển lễ triều đình một lần duy nhất vào năm 1867.
Sau đó thực dân Pháp chiếm Vĩnh Long, quân viễn chinh Pháp định phá bỏ Văn Thánh Miếu để xây dinh tỉnh trưởng. Trước hoàn cảnh như vậy, đồng bào Vĩnh Long đề cử ông Bá hộ Trương Ngọc Lang (tức Bá hộ Nọn) đứng ra thương lượng với quân Pháp xin giữ lại được công trình văn hóa này. Chính vì vậy công trình văn hóa này mới tồn tại đến hôm nay.
Bên cạnh Văn Miếu là Văn Xương thờ các thần văn học và danh sĩ như Võ Trường Toản, Phan Thanh Giản... những người có công đối với nền giáo dục của nước nhà. Mặt trước Văn Thánh Miếu Vĩnh Long hướng ra sông Long Hồ, lối vào là cổng tam quan xây theo lối cổ lâu có ba tầng mái. Qua cổng là thần đạo hướng thẳng chính điện với hàng cây sao cổ thụ. Trước chính điện, giữa thần đạo có tấm bia do cụ Phan Thanh Giản chấp bút. Tổng cộng trong văn miếu có ba tấm bia mang giá trị ghi dấu các thời kỳ lịch sử gắn với Văn Miếu.
Khổng Thánh Miếu trước kia đơn sơ, cột cây mái ngói trên nền đất, năm 1903 mới được thay bằng cột gỗ căm xe, lót gạch tàu, lợp ngói đại và ngói ống. Miếu thờ Đức Khổng Tử có nhiều cặp liễn đối và hoành phi mang giá trị lịch sử văn hoá và cho thấy lòng hiếu học của dân chúng phương Nam.
Hàng năm tại điện Đại Thành có các lễ cúng Xuân Đinh và Thu Đinh, tại Tụy Văn Lâu có lễ vía cụ Phan Thanh Giản vào các ngày 4 và 5 tháng Bảy Âm lịch, lễ cúng vọng các trung thần liệt tử vào các ngày 12 và 13 tháng Mười Âm lịch.
Vào dịp diễn ra lễ hội, Văn Thánh Miếu đón đông đảo lượt khách về tham dự. Du khách đến với lễ hội vừa có dịp tỏ lòng thành kính đối với các bậc tiền nhân vừa có điều kiện tìm hiểu về lịch sử văn hóa dân tộc qua những công trình kiến trúc cổ còn được bảo tồn qua thời gian và lịch sử.
Mặc dù trải qua những thăng trầm của lịch sử, biến đổi của thời gian nhưng đến nay Văn Thánh Miếu Vĩnh Long vẫn bảo tồn giá trị văn hóa cổ truyền của dân tộc, mà tiêu biểu là tinh thần hiếu học, đề cao sự học của người dân Nam Bộ.
