Bắt được tần số của người khác rất khó
<?> Trong một số công trình nghiên cứu điện ảnh có nhắc tới dòng PTG. Vậy quan niệm của ông về PTG?
- Tôi chưa đọc ở đâu, chưa hiểu khái niệm PTG là như thế nào và thực sự cũng không quan tâm đến cái đó. Mặc dù có nhà lý luận “gán” cho các phim tôi làm thuộc dòng PTG.
Khi mới vào nghề điện ảnh, tôi làm phim theo kịch bản người khác. Rồi đến một giai đoạn, tôi muốn tự nói lên suy nghĩ, những điều quan tâm về xã hội, cuộc đời. Và tôi tự viết lấy kịch bản, thử sức mình ở phim đầu tiên là “Thị xã trong tầm tay” (năm 1982), từ một truyện ngắn của tôi, đăng báo Văn Nghệ. Sự chuyển đổi này làm tôi thấy thoải mái, như con cá vùng vẫy trong bể nước của mình. Hiện thực tôi viết ra trong kịch bản, bản thân có thể sờ lấy, nắm bắt được, đó đều là những vấn đề tâm huyết của tôi. Khi làm phim, tôi truyền hơi thở đó, suy nghĩ đó sang các diễn viên, các cộng sự của mình trong đoàn làm phim.
Tiếp sau “Thị xã trong tầm tay” là hàng chục phim tôi làm theo hướng đó. Không có ý chê kịch bản người khác, nhưng mỗi người có độ phủ sóng riêng, bắt được tần số rất khó…
<?> Thưa ông, như vậy có thể hiểu rằng PTG là đạo diễn với biên kịch là một chủ thể?
- Khái niệm PTG gắn liền với Làn sóng mới của điện ảnh Pháp xuất hiện trong những năm 60 của thế kỷ trước. Năm 1987, khi sang thực tập ở Pháp, lần đầu tiên tôi nghe thấy danh từ: cinema d’ auteur (điện ảnh của tác giả), để nói lên phong cách làm phim của các đạo diễn trong trào lưu Làn sóng mới. Đó là một lớp thanh niên trẻ, phần lớn là nhà phê bình, nhà báo tập hợp xung quanh tờ CAHIER DU CINEMA - một tạp chí điện ảnh rất uy tín ở Pháp, một ngày kia bỗng quyết định không viết nữa mà tự làm phim. Không có kịch bản, chỉ có một ý tưởng trong đầu, cùng với một quay phim và máy quay gọn nhẹ, họ xông ra đường làm phim. Những phim họ làm như vậy, người ta gọi là PTG. Thực ra trên thế giới, không ai định nghĩa chính xác thế nào là PTG.
Không có cách nhìn riêng thì mãi mãi chỉ là một người thợ
<?> Một người yêu điện ảnh muốn xem một phim mang đậm “made in Đặng Nhật Minh” nhất thì ông sẽ giới thiệu phim nào?
- Ba bộ phim của tôi hay được chiếu ở các LHP quốc tế, các chương trình giới thiệu điện ảnh VN tại nước ngoài là “Bao giờ cho đến tháng Mười”, “Thương nhớ đồng quê” và “Mùa ổi”. Thực ra vì đấy là những phim có phụ đề tiếng Anh hoặc tiếng Pháp sẵn, chứ phong cách làm phim của tôi thể hiện trong tất cả các phim mà tôi đã làm, từ “Thị xã trong tầm tay” cho đến phim gần nhất là “Đừng đốt”.
<?> Quan điểm nghệ thuật của ông?
- Đạo diễn nổi tiếng người Italia Federico Fellini đã nói: “Đạo diễn không phải là một nghề. Đạo diễn là một nhân sinh quan”. Tôi cảm thấy như ông đã nói hộ những suy nghĩ, quan điểm của mình. Mỗi bộ phim tôi làm là một cách nhìn hiện thực, xuất phát từ nhân sinh quan của tôi, cách nhìn cuộc đời, sự vật của tôi. Nếu đạo diễn không có cách nhìn riêng thì mãi mãi chỉ là người thợ.
<?> Không được học đào tạo bài bản để làm phim, nhưng ông lại rất thành công?
- Có một số người nghĩ rằng, tôi làm được phim là do “học lỏm” khi đi dịch cho chuyên gia Liên Xô (cũ). Quả thật tôi có dịch cho ông đạo diễn Liên Xô (cũ) ở trường điện ảnh trong một thời gian ngắn. Nói thực là tôi không “học lỏm” được điều gì khi đi dịch cho ông chuyên gia này. Nhưng, tôi tự học, xem nhiều phim, đọc sách… và còn có 6 tháng thực tập điện ảnh ở Bulgaria năm 1980 và 1 năm ở Pháp năm 1986.
<?> Hiện ông đang viết gì?
- Kịch bản “Hoa nhài”, xuất phát từ những quan sát của tôi về Hà Nội trong mối quan hệ với nông thôn. Người ta hay nói, thành thị là nơi đầy cạm bẫy đối với người nông thôn. Nhưng Hà Nội cũng là nơi cưu mang biết bao số phận lang thang cơ nhỡ từ nông thôn ra. Nhiều người nông thôn lên thành phố kiếm được công ăn việc làm để nuôi sống mình và gia đình. Có những mặt nhân văn trong mối quan hệ giữa thành thị và nông thôn. Tôi đã gặp nhiều người Hà Nội, khởi thủy từ nông thôn, lên Hà Nội từ mấy đời, ở mãi thành người Hà Nội. Thực ra Hà Nội và nông thôn không có gì cách biệt.
<?> Là một đạo diễn có nhiều phim được thế giới vinh danh, theo ông, làm sao để điện ảnh VN đến được với khán giả nước ngoài?
- Phải đặt mình vào tâm lý khán giả bên ngoài xem họ thích xem gì trong phim của chúng ta. Họ không thích tuyên truyền kiểu nhân dân ta anh hùng, đánh đâu thắng đấy… Không phải họ không coi trọng điều đó, mà bởi vì những cái đó họ biết rồi. Cái họ muốn biết là thế giới bên trong của con người VN như thế nào, cả thời chiến lẫn thời bình. Họ không quan tâm đến những phim thương mại, giải trí của VN.
<?> Khi làm phim, ông chú ý nhiều tới bản sắc dân tộc, hay chỉ mượn bối cảnh VN, con người VN để nói những câu chuyện mang tính toàn cầu?
- Nhiều người nhận xét phim tôi đậm đà bản sắc dân tộc. Thực ra khi làm phim tôi không có ý niệm về chuyện đó. Con người tôi là VN, tiếp xúc nhiều thế giới, nhưng không lai căng, bắt chước ai. Tâm hồn VN của tôi thấm vào trong từng thước phim, vì “phim là người”. Hình ảnh phiên chợ âm dương trong “Bao giờ cho đến tháng Mười” đến với tôi một cách ngẫu nhiên. Tôi đọc truyền thuyết dân gian, la cà ở vùng Kinh Bắc rồi từ đó nó đi vào cõi vô thức, bắt nguồn từ việc có ý thức chắt lọc cho mình những chất liệu từ cuộc sống...
“Phải đặt mình vào tâm lý khán giả bên ngoài xem họ thích xem gì trong phim của chúng ta. Cái họ muốn biết là thế giới bên trong của con người VN như thế nào, cả thời chiến lẫn thời bình. Họ không quan tâm đến những phim thương mại, giải trí của VN”
