Từ liệt sĩ thành… thương binh
Đầu năm 2001, trên chuyến xe đò từ Đà Nẵng về Quảng Ngãi, tôi tình cờ nghe được cuộc trò chuyện giữa hai người đàn bà. Một người nói giọng Bắc, sau khi làm quen với người nói giọng Quảng, chị bắt chuyện: “Chồng tôi đi kháng chiến không về nhưng không có giấy báo tử. Người thì bảo ông ấy đi chiêu hồi, kẻ thì bảo ông bị thất lạc do bị thương và mất trí nhớ. Nghe ai mách cho chỗ nọ chỗ kia có ông lính “Bắc Việt” có hoàn cảnh như thế, tôi đều tìm đến nhưng vô vọng. Lần này thì…”. Người phụ nữ nói giọng Bắc bỏ dở câu chuyện. Chị nói giọng Quảng như bừng tỉnh: “Ồ, làng tui cũng có người như vậy. Có khi đúng chồng chị rồi”. Nghe thế, tôi xuống xe đò và bám theo hai người đàn bà ấy.
Đến nơi, chị nói giọng Bắc thêm một lần hẫng hụt vì người chị tìm không phải chồng chị mà là ông Thơm - cũng là một anh “lính Bắc Việt” bị thất lạc giữa vùng rừng phía tây huyện Bình Sơn (Quảng Ngãi) này. Nhưng tôi thì “được” một bài phóng sự.
Ông Thơm mồ côi từ nhỏ, được người bác ruột Trần Thời nuôi. Ông Thời đi tập kết, bỏ lại đứa cháu tiếp tục côi cút. Đến năm 1964, ông Thơm nhảy núi tham gia bộ đội một thời gian rồi ra Bắc. Bác cháu gặp nhau trên đất Bắc đâu được 3 năm thì người cháu phải đi B. Năm 1974, ông Thơm cùng đơn vị về vùng Hố Dài phía tây huyện Bình Sơn và gặp phục kích. Một mảnh đạn sượt qua đầu khiến ông “nằm lại” trong ruộng mía mấy ngày. Một bà mẹ người Cor “nhặt” được anh bộ đội bị thương đưa về nuôi.
Ông Thơm từ đó “ở rể” luôn và mang một tên mới là Nguyễn Hữu Nghị do người làng đặt cho. Sau ngày hòa bình, ông Trần Thời nhận giấy báo tử và hưởng tiền tuất của đứa cháu tên Thơm.
Trong một lần “tỉnh” nhất, ông Thơm lần mò về quê ở khu đông huyện Bình Sơn và được người làng chỉ cho chỗ ở của ông bác trên thị trấn Châu Ổ, bấy giờ là Trưởng phòng LĐTBXH huyện. Thấy đứa cháu xuất hiện đầu ngõ, vợ chồng người bác rụng rời tay chân vì cứ nghĩ nó hiện hồn về. Cuộc dàn xếp sau đó êm xuôi: Bác cho cháu chiếc xe đạp kèm lời khuyên là không nên đến thăm nữa. Chừng 10 năm sau, trong một lần tìm mộ liệt sĩ ở Hố Dài, cán bộ Phòng LĐTBXH huyện Bình Sơn mới phát hiện ra ông “liệt sĩ” này. Tôi đã kể lại câu chuyện “liệt sĩ Thơm” ấy trên Lao Động. Rất nhiều tấm lòng thương cảm đã gửi tiền về giúp ông Thơm.
Mỗi tháng tôi lại lặn lội ra tận Hố Dài để chuyển tiền của bạn đọc gửi ông Thơm. Cứ kéo dài tình trạng “đi thăm liệt sĩ” hằng tháng thế này thì quá mất công, tôi quyết định “bắt đền” Bộ Chỉ huy quân sự tỉnh Quảng Ngãi. Ông Huỳnh Minh Giữ, Chỉ huy trưởng quyết định đưa ông Thơm đi giám định thương tật rồi xếp thương binh hạng 2 cho ông Thơm.
Từ “liệt sĩ” thành “thương binh” là cuộc hành trình gian nan giữa tôi và nhân vật của mình. Năm 2009, tôi đi cứu trợ vùng Hố Dài. Từ trong đám đông đồng bào Cor đi nhận quà cứu trợ, một giọng người Kinh đã gọi tên tôi. Tôi ngờ ngợ một hồi. Hóa ra là giọng của “liệt sĩ” Thơm. Và ông đã khóc trước sự ngỡ ngàng của nhiều người Cor hôm đó.
Rồi đến anh hùng
Mùa mưa Trường Sơn năm 1999 như đến sớm hơn mọi năm. Chiếc xe Simson của anh xe ôm như “trôi” trên con đường Hồ Chí Minh đoạn qua huyện Tây Giang tỉnh Quảng Nam. Đường đang san ủi, đất đỏ nhão nhoét. Anh xe ôm ra giá 200.000 cho cuốc xe chưa được 20 cây số vào thời điểm ấy, kể cũng đắt thật, nhưng tôi phải đi vì ở đó có ông “Bút mù”, nghe nói, bằng mấy vỏ lon sữa bò mà ông đã làm được một “công trình thủy lợi” khiến cả làng ngả mũ chào thua. Càng hấp dẫn tôi hơn là ông già mù ấy có đến… hai bà vợ, lại có cô con gái “rượu” rất xinh! Nhưng trên tất cả những lý do cuốn hút ấy là, ông Bút có đến 10 năm cõng đạn Trường Sơn thời chiến tranh (1965-1975). Tôi muốn biết ông già mù ấy làm cách nào mà gùi trên vai mình hàng trăm tấn hàng ra trận.
Hôm ấy, nhân vật của tôi đang mò mẫm nhặt từng thanh gỗ từ căn nhà cũ rồi vác qua bên kia đường để “lắp” vô ngôi nhà mới. Nghe tôi đề nghị, ông dẫn tôi ra “công trình thủy lợi” rồi kể lại. Tôi đã chuyển tải tất cả những gì ông Bút làm được trong chiến tranh cũng như trong hòa bình ấy lên Báo Lao Động với câu hỏi ở cuối bài: “Tại sao ông cụ người Cơ Tu ấy không được nhận danh hiệu Anh hùng lực lượng vũ trang?”.
Bẵng đi 2 năm sau, tôi nhận một thư mời từ tỉnh Quảng Nam ra chia vui với ông Bút khi tỉnh này quyết định trao cho ông danh hiệu anh hùng...
Dĩ nhiên là, không hẳn vì bài báo ấy đã mang lại danh hiệu cao quý đó cho ông già mù cõng đạn giữa Trường Sơn mà phải nhờ vào nhiều yếu tố khác nữa, nhưng lòng tôi cũng rộn ràng như ông Bút khi nghe tin vui ấy.
Cũng như ông Đinh Thế Văn, một sĩ quan thuộc bộ đội tên lửa - người đã có sáng kiến bắn rơi B52 Mỹ giữa bầu trời Thủ đô năm 1972, lặng lẽ sống cuộc sống của một nông dân ở ngoại thành Hà Nội mấy chục năm rồi mà không màng đến sự tưởng thưởng nào của Nhà nước dành cho công trạng đó của ông. Nhân 40 năm “Điện Biên Phủ trên không”, tôi ra Hà Nội và trò chuyện với nhân vật của mình. Cuối bài báo, tôi viết: “Ông Đinh Thế Văn xứng đáng nhận danh hiệu cao quý nhất dành cho một quân nhân tham gia đánh B52 năm ấy. Bỏ quên ông là có lỗi với lịch sử vậy”. Đúng 1 năm sau, ông gọi điện thoại cho tôi: “Chú mời cháu ra Thủ đô để “rửa” cái bằng anh hùng nhé”.
Tôi đã vui với nhân vật của mình từ những việc như thế. Và Báo Lao Động đã giữ vai trò làm cầu nối giữa hiện tại với quá khứ ngỡ như đã lãng quên.
