Ký ức voi Tây Nguyên: Khi voi là người thân trong gia đình

Đàng Năng Long là người sở hữu đàn voi nhà với số lượng nhiều nhất Việt Nam. Gia đình ông là gia tộc buôn voi bậc nhất xứ Đông Dương, mẹ ông là bà Sao Chăn Thông – mỹ nhân buôn voi nổi tiếng trong vùng nên những kí ức, câu chuyện về voi được ông nhớ rõ từng chi tiết.

Đưa voi nhập buôn

Đàng Năng Long dẫn chúng tôi ra thăm 2 chú voi nhà. Một đực, một cái đều có tuổi đời trên 40 năm. Chúng đều từng trải qua lễ nhập buôn trước khi về nhà. Dưới bóng dáng sừng sững của loài đại tượng, ông Long nhớ lại kí ức về những “ngày hội” khi đưa voi về buôn.

Trong kí ức của người đàn ông ở tuổi ngoài lục tuần, voi con sau khi được săn về, thuần dưỡng đến ngày sẽ đưa về “ra mắt” cộng đồng. Để nhập buôn, người chủ chuẩn bị trâu, heo và đánh chiên, trống để thông báo cho mọi người đến chung vui. Người đến thăm dự có gì mừng nấy. Con heo, con gà, ché rượu đều được mang tới dự lễ, chúc phúc cho thành viên mới của buôn làng.

Những ngày lễ nhập buôn của voi thực sự là một ngày hội với hàng trăm ché rượu và ăn mừng kéo dài 3-4 ngày chưa dứt.

Tại buổi lễ, voi sẽ được đặt tên, có tuổi và trở thành thành viên trong gia đình. Đây dường như là cách người đồng bào Tây Nguyên trả nợ cho tự nhiên, trả nợ cho bầy đàn và cho chính con voi vì cướp đi bố mẹ của chúng. “Con cái trong nhà nhận voi là em, sau này, con của gia đình đó đẻ ra nhận nó làm anh, làm chị”, ông Long kể lại.

Vì là con trong gia đình, voi được đối xử như những người anh em khác. Voi được chia vui, sẻ buồn, chia tài sản. Nếu bố mẹ mất đi, voi sẽ được thừa kế từ cái chiêng cái trống đến con gà, con lợn như anh chị em của mình. Thậm chí, nhiều con voi con có khố, tẩu thuốc,… mặc dù không sử dụng được.

Nói thêm về việc chia tài sản, ông Long cho biết có nhiều con voi khi người trong gia đình già yếu, không đủ sức chăm sóc thì chuyển con voi đó cho dòng họ, đến một nơi ở tốt hơn. Con trâu, con bò, chiên, ché… đều đi theo voi về với chủ mới.

Voi nhà sau này lỡ phá hoại nương rẫy, mùa màng của người khác, họ sẽ tìm đến chủ voi để thương thảo, thống nhất đền bù chứ không bao giờ xâm hại đến con voi. “Giống như con dại thì cái mang”, ông Long cười nói.

Phóng thích và an táng cho voi nhà

Nhớ lại hồi ấy, có lần Đàng Năng Long nghe tiếng leng keng phát ra từ bên kia rừng. Thắc mắc về điều này, ông được người chú lý giải là dòng họ bên kia đang làm lễ phóng thích voi nhà về rừng.

Những con voi nhà trên 50 tuổi được người chủ thả về với tự nhiên. Những con voi này sẽ ít khi nhập vào đàn voi khác, vẫn luẩn quẩn trong rừng, khi người quen đến, nó vẫn tỏ ra mừng rỡ.

Huyện Lắk thuở ấy cũng là thủ phủ của việc thuần dưỡng voi nhà. Khi voi nhà chết đi, người ta sẽ chọn cách sơn táng hoặc thủy táng.

Sơn táng là cách chôn cất truyền thống của người M’Nông, Ê Đê. Khi voi mất đi, người ta mang xác vào rừng, tìm một vị trí rồi đặt voi ở đấy chứ không đào huyệt. Người chủ sau đó chặt thật nhiều cành cây để đắp lên xác voi rồi phủ thêm 1 lớp đất và 1 lớp lá cho đến khi nào che được hết thân thể to lớn của loài đại tượng thì ngưng.

Đặc biệt, khi chôn cất voi đực, người ta sẽ dùng một cành cây có độ đàn hồi, kéo xuống và cột vào cặp ngà của voi. Sau này khi xác voi hoại từ, nhờ vào lực đàn hồi, cành cây sẽ kéo cặp ngà lên khỏi mộ voi. Mùa mưa thì 1 tháng, mùa khô 3 tháng thì cặp ngà voi được kéo rời khỏi xác.

Ngà được người nhà đi thăm mộ hoặc người trong buôn thấy báo cho chủ đến lấy về chứ không ai dám ăn trộm vì sợ thần phạt. “Sau này voi mất, mình phải căn răng, nuốt nước mắt mà đục cặp ngà đem cất vì sợ người ta quật xác voi lên ăn trộm”, ông Long nói.

Về thủy táng, theo “vua voi”, chỉ những người có dòng máu người Lào mới được cộng đồng cho phép an táng theo cách này. Thủy táng chỉ được thực hiện vào mùa nước lớn, voi được cột đá thả xuống hồ, hoặc sông nơi nước sâu, tránh xa khu dân cư. Dù sơn táng hay thủy táng, vùng đất chôn voi được coi như cấm địa, ai muốn nghiên cứu, thăm thú đều phải được sự cho phép của người chủ.

Kể xong câu chuyện về an táng voi, “Vua voi” Đàng Năng Long ánh mặt đượm buồn nhìn vào màn mưa như xối. Có lẽ nỗi đau về quá khứ khi cắn răng, rơi nước mắt để tháo đi cặp ngà từ chính “người thân” trong gia đình đối với ông là nỗi ám ảnh.

Thực tế, tình trạng buôn bán các sản phẩm từ voi đã diễn ra từ nhiều năm qua trên đất Tây Nguyên vì mục đích lợi nhuận và là hành vi không thể chấp nhận.

Tuy nhiên, trước đây, việc cắt ngà, tặng lông đuôi voi là một nét văn hóa đẹp của người đồng bào Tây Nguyên nhưng nay đã bị biến tướng.