Thủy tiên là một loại thực vật thuộc chi thủy tiên, họ loa kèn đỏ. Loài cây này thường được dùng làm cảnh, trồng bằng cách đặt phần củ vào trong bình nước. Cây nở hoa nhỏ, có màu trắng và mùi thơm.
Gọt thủy tiên là một thú chơi tao nhã, mang tính nghệ thuật cao, thường được trang trí trong những ngày Tết. Đọc “Ăn tết thủy tiên” của nhà văn Vũ Bằng, người ta thấy được sự kỳ công của thú chơi thủy tiên, người gọt thủy tiên phải đầu tư cả sức lực và tâm trí. Người xưa bắt đầu chuẩn bị cho việc cắt gọt thủy tiên từ đầu tháng chạp, với những việc như mua thủy tiên, bình đựng, dao gọt (con dao dùng để gọt hoa thuỷ tiên đc làm bằng thép, có hai đầu, một đầu dao để gọt, còn đầu kia hình lòng máng, bo tròn dùng để nạo, xén lá)…
Những ngày Tết người ta dùng hoa thủy tiên để bày cho đẹp, cũng có người dùng để ướp trà hoa thủy tiên. Người ta gọt thủy tiên không chỉ để dùng cho gia đình, mà còn đem biếu tặng người thân.
Người gọt thủy tiên phải dụng công vô cùng, từ việc lựa chọn thủy tiên, dao gọt thật sắc, bình đựng thật đẹp, nước phải sạch… Bởi vậy thú chơi thủy tiên hiện nay không còn quá phổ biến, nhất là với lớp trẻ, Trần Bảo Khánh – sinh viên năm 3 Trường Đại học Khoa học Xã hội và Nhân văn (ĐHQGHN) là một trong số rất ít bạn trẻ thích và biết gọt thủy tiên.
Bảo Khánh cho biết em bắt đầu tập gọt thủy tiên từ tết năm 2020, bởi vì thích cái đẹp và mê thú tao nhã của việc gọt thủy tiên nên anh đã xem những video hướng dẫn gọt thủy tiên trên mạng và học theo. Ngoài ra sự cầu kỳ của việc lựa chọn và cắt gọt thủy tiên còn giúp cho người gọt rèn luyện tính tỉ mỉ, cẩn thận.
Công việc gọt thủy tiên được Bảo Khánh thực hiện với việc chọn củ, tiêu chí là củ hoa to, mập (củ càng to thì tuổi và kích thước của củ hoa càng lớn, số lượng bao hoa càng lớn, củ khoẻ, hoa khoẻ và bền, hương của hoa đậm hơn). Tiếp theo là tiến hành gọt hoa: Có thể tiến hành gọt luôn hoặc đem củ hoa ngâm nước 1 ngày cho củ hút nước, gọt dễ (tuy nhiên sẽ nhớt).
Trước tiên, cần tiến hành làm sạch đất ở dưới đế củ, củ thuỷ tiên mua về sẽ có 1 cục đất bên dưới đế, bỏ cục đất đó đi và tiến hành dùng đầu lòng máng nạo sạch đế củ hoa. Khánh cho biết nạo càng sạch thì rễ ra càng nhiều, càng khoẻ, đây là một khâu vô cùng quan trọng.
Tiếp theo tiến hành gọt củ: Trước khi gọt sẽ phải xác định xem mặt nào mặt lưng, mặt nào mặt gọt, mầm hoa có hơi hướng chếch về bên nào thì bên đó là mặt gọt.
Gọt bỏ những lớp vỏ xấu bên ngoài: Tiến hành gọt bỏ lớp vỏ ở phần đã xác định được cho đến khi lộ ra mầm hoa và bao hoa (càng vào sâu, gần đến mầm hoa thì càng phải nhẹ nhàng, tránh đưa mũi dao vào sâu quá chạm vào bao hoa). Kết hợp với đầu nạo để nạo vỏ của củ hoa. Gọt lần lượt các mầm phụ xong đến mầm chính. Theo Bảo Khánh thì trong quá trình gọt, phải khum bàn tay lại để cầm củ, tuyệt đối không chạm vào phần đế hoa khiến cho đầu rễ bị tổn thương.
Sau khi gọt xong thì đem củ đi ngâm nước độ 2 ngày cho củ tiết ra hết nhựa. Phải ngâm úp củ xuống, khi ngâm úp đc độ 1 ngày, có thể xén lá và cạo cuống hoa luôn. Xén lá để lá cong và cạo cuống để ngồng hoa không lên cao. Xén lá thì cách đầu lá khoảng 1-1,5cm dùng đầu dao chích một chút từ trên xuống, sau đó dùng đầu máng đưa vào chỗ vừa chích, từ từ đưa dao xuống để xén lá, xén đến tận gốc lá.
Lần lượt xén từng bên lá cho đến khi bao hoa lộ ra. Tiến hành dùng đầu máng nạo nhẹ chỗ gốc bao hoa.
Sau khi xén lá cạo cuống xong thì có thể đem đi dưỡng hoặc ngâm úp tiếp 1 ngày . Người ta thường dưỡng bằng bát hoặc ly thuỷ tinh. Khi dưỡng ngửa củ hoa lên, mực nước ngập qua rễ. Nước để dưỡng dùng nước sạch, nếu nước có flo thì phải để nước qua đêm cho bay flo đi. Hàng ngày đều phải thay nước
Khi lá dài và cong, lúc ấy lá đã mềm hơn thì có thể gài lá cho lá xoăn. Cùng với đó người ta tiến hành chỉnh lá sang 2 bên, không cho lá đi vào giữa, chiếm không gian của bao hoa.
Độ 22-23 ngày, bao hoa bắt đầu căng, sau đó bao hoa sẽ tự xé, để lộ hoa. Khi hoa nở xong thì tiến hành xếp hoa: vì khi nở mỗi bông sẽ nở 1 hướng nên phải tiến hành xếp hoa, gài hoa với nhau để nhìn sao cho đẹp nhất.
Như vậy thú chơi thủy tiên rõ ràng là một việc vô cùng kỳ công, người gọt thủy tiên có thể được xem như những nghệ nhân khi đã dồn tâm lực cho quá trình sáng tạo nghệ thuật. Với tất cả vẻ đẹp và giá trị văn hóa của nó, những người đam mê thủy tiên như Bảo Khánh vẫn luôn âm thầm giữ gìn cho dân tộc một thú chơi tao nhã và thanh cao.
