1. Lần giở lại những bức tranh cổ động trong cuộc kháng chiến 9 năm chống Pháp thuộc bộ sưu tập của Bảo tàng Lịch sử Việt Nam sẽ thấy hết các thời điểm quan trọng của cuộc kháng chiến, thấy rõ những chủ trương, đường lối, chính sách của Đảng. Tranh cổ động là nghệ thuật tuyên truyền, ngoài phần hình vẽ bao giờ cũng đi kèm những lời kêu gọi, hiệu triệu, động viên nhưng để phổ cập được sâu rộng trong mọi tầng lớp nhân dân nhất là giai đoạn đó, dân trí chưa cao thì phần lớn các bức tranh đều tạo hình giản dị, dễ hiểu, đi trực tiếp vào vấn đề cần kêu gọi, nội dung chữ cũng vậy, được thể hiện bằng lối văn vần lục bát, dễ thuộc, dễ nhớ.
Ví dụ:
- “Ai ơi chuẩn bị thu đông / Đề phòng giặc Pháp tấn công phen này”.
- “Bãi công bãi thị ai ơi / Không buôn không bán với loài thực dân”
- “Còn giời còn nước còn non / Còn một tấc đất ta còn tăng gia”
- “Áo đông một chút gọi là / Tặng người chiến sĩ xông pha chiến trường”
- “Trấn thủ mẹ đã may xong / Gửi con con mặc mùa đông tới rồi / Con ơi! Mặc áo nhớ lời / Giết cho hết giặc đời đời tự do”
Từ năm 1954, sau chiến thắng Điện Biên Phủ đến 30.4.1975, Đảng lãnh đạo miền Bắc tiến lên Chủ nghĩa xã hội, làm hậu phương vững chắc để giải phóng miền Nam thống nhất tổ quốc. Những thời khắc gay go căng thẳng nhất, nhiều máu và nước mắt nhất, oai hùng nhất trong giai đoạn này đều in đậm dấu ấn trong những tác phẩm đồ họa tranh cổ động. Đúng như tên gọi, tranh cổ động luôn có mặt kịp thời, theo sát từng diễn biến trong suốt 30 năm chiến tranh ở cả tiền tuyến và hậu phương. Cổ động những tấm gương chiến đấu quên mình ngoài mặt trận, cổ động những điển hình tiên tiến trong tăng gia sản xuất ở hậu phương, cổ động những chiến công, những thắng lợi của quân và dân ta. Tranh cổ động là một trong những vũ khí sắc bén trên mặt trận tuyên truyền của Đảng.
Điều kiện thời chiến, nguyên liệu, họa phẩm khan hiếm, thời gian không cho phép nên không thể có được những tác phẩm bằng chất liệu bền vững như sơn dầu, sơn mài và kích thước lớn chính vì vậy mà tranh đồ họa, in khắc, thể loại cổ động là thể loại chủ đạo tạo ra “bức tranh chân dung” mỹ thuật Việt Nam giai đoạn 1954-1975.
2. Tranh cổ động đứng giữa nghệ thuật và báo chí, tính thông tin tuyên truyền, thời sự được chuyển tải bằng ngôn ngữ tạo hình giản dị, dễ hiểu là một thế mạnh. Phương pháp in, khắc (in typo đơn sắc hoặc khắc gỗ) trên giấy (giấy dó, giấy giang) sáng tác nhanh, dễ thể hiện, dễ nhân bản với số lượng lớn, rẻ là những thế mạnh khác chỉ có đồ họa mới có.
Khởi từ bức tranh cổ động đầu tiên của Chủ tịch Hồ Chí Minh “Việt Nam độc lập thổi kèn loa”, các thế hệ họa sĩ đều có những tác phẩm trong thể loại này. Từ những bậc thầy Tô Ngọc Vân, Trần Văn Cẩn, Nguyễn Đỗ Cung, Nguyễn Tư Nghiêm, Nguyễn Tiến Chung, Bùi Xuân Phái, Nguyễn Sáng, Nguyễn Khang đến những họa sĩ lớp sau như Phan Thông, Huỳnh Văn Gấm, Văn Đa, Huy Toàn, Trương Qua, Đào Đức, Lưu Công Nhân, Trường Sinh, Đường Ngọc Cảnh, Nguyễn Thụ, Huy Oánh...
Tranh cổ động như một cuốn nhật ký, như một cuốn sử mà mỗi trang, mỗi dòng đều ăm ắp những sự kiện của hai cuộc kháng chiến chống Pháp và chống Mỹ. Đầy đủ, sinh động, trọn vẹn, không thiếu một mốc nào. Nước Việt Nam của người Việt Nam (Trần Văn Cẩn - 1946), Hỡi ai yêu nước thương nòi, trở về tổ quốc giết loài thực dân (Khuyết danh), Quyết tâm đánh thắng giặc Mỹ xâm lược (Đặng Công Ngoãn - 1968), Không có gì quý hơn độc lập tự do (Nguyễn Văn Tỵ - 1969), Bác vẫn cùng chúng cháu hành quân (Nguyễn Thụ / Hữu Oánh - 1972), Tiến lên toàn thắng ắt về ta (Phan Anh Toàn - 1975), Độc lập thống nhất, hòa bình hạnh phúc (Từ Thành), Bảo vệ vững chắc biên giới của Tổ quốc (Nguyễn Công Độ - 1979), Quyết đánh thắng quân Trung Quốc xâm lược (khuyết danh)...
Trong nghệ thuật nói chung và mỹ thuật nói riêng, tấm lòng, rung cảm, chân thành và tài năng sẽ quyết định có tác phẩm hay không? Cho dù sự quy định của thể loại đã khuôn cổ động vào đề tài chiến tranh cách mạng, là một đề tài không dễ nhưng những gì tranh cổ động đã làm được trong 70 năm qua, nhất là giai đoạn chiến tranh (1945-1975) đã chứng minh rõ nhận định trên.
Ai cũng biết với tranh giá vẽ thì người vẽ sẽ tự do hơn, bay bổng hơn, nhiều đất để tìm tòi cái riêng và bộc lộ cá tính nghệ sĩ hơn là thể loại tranh cổ động tuyên truyền. Nhưng thời chiến tranh khi mà cả dân tộc đều chung một mục đích đấu tranh thống nhất đất nước thì ngay việc các họa sĩ tạm gác lại cái tôi - nghệ sĩ, hay nói cách khác họ hòa cái tôi ấy vào cái ta chung đã là yêu nước rồi, đã là biểu hiện tinh thần nghệ sĩ chân chính rồi, đã là đẹp rồi. Chả cứ thời chiến tranh chống Pháp và chống Mỹ, chả cứ Việt Nam. Bất kể ở đâu và bao giờ cũng vậy, quyền lợi của cá nhân phải luôn gắn với quyền lợi của dân tộc. Thời bình thì không nói, nhưng trong thời chiến, những mối lo, những quan tâm trăn trở, những vấn đề lớn của dân tộc luôn là niềm cảm hứng với nghệ sĩ.
Xem lại những bức tranh cổ động giai đoạn 1945-1975, thêm một lần để thấy lịch sử mỹ thuật và lịch sử dân tộc luôn trùng khít, những bức tranh cổ động nhỏ bé đã cùng các loại hình nghệ thuật khác góp phần vào cuộc đấu tranh thống nhất đất nước.
Hy vọng rằng những bức tranh cổ động ấy vẫn đang kể tiếp với thế hệ hôm nay một câu chuyện khác dù sứ mệnh lịch sử của chúng đã xong rồi. Đó là câu chuyện về lòng tự hào dân tộc, không chỉ kể mà là cổ động. Cổ động lòng tự hào dân tộc cho những người trẻ hôm nay.
3. 2018
Trong thời chiến, những mối lo, những quan tâm trăn trở, những vấn đề lớn của dân tộc luôn là niềm cảm hứng với người nghệ sĩ.
Tranh cổ động như một cuốn nhật ký, như một cuốn sử mà mỗi trang, mỗi dòng đều ăm ắp những sự kiện của hai cuộc kháng chiến chống Pháp và chống Mỹ.
