Diệt trừ mầm mống tai họa
Hàng xóm láng giềng đứng thành một hình tròn quanh nữ phù thủy, lúc này đã bị lôi ra một bãi rác ở ngay cạnh nơi họ sống, khu dân cư Warakumcủa Papua New Guinea (PNG). Tất cả lặng lẽ quan sát khi những người đàn ông bịt mắt nạn nhân rồi trói chân, tay, người cô vào một khúc gỗ.
Họ chẳng nhúc nhích khi củi dần được chất thành đống dưới chân người phụ nữ và xăng được tưới lên đó. Họ trân trân nhìn khi nữ phù thủy bị đẩy ngã úp mặt vào đống củi được tẩm xăng kia. Họ giơ điện thoại gắn camera lên quay, cảnh ai đó quẹt diêm rồi vứt một cách dứt khoát vào đống củi.
Đám đông có thể cảm thấy hơi nóng của ngọn lửa đang táp vào da mặt họ. Rồi có một âm thanh xèo xèo kinh dị vang lên, khi ngọn lửa dần nuốt chửng nữ phù thủy. Những người đàn ông nhanh chóng ném thêm mấy chiếc lốp xe tải to tướng lên thân hình đã cong lại, cháy đen của nạn nhân.
Suốt cả cuộc hành hình đó, đám đông chẳng nói câu gì. Họ tin rằng mình chỉ đang tự vệ. Chống lại một mối đe dọa nguy hiểm. Cả cộng đồng chỉ đang thể hiện sức mạnh đoàn kết, đang đẩy mầm bệnh ra ngoài để khỏe mạnh trở lại.
“Mầm bệnh” - nữ phù thủy - là một bà mẹ 20 tuổi có tên Kepari Leniata. Năm 2013, cô bị buộc tội dùng phép thuật để ăn gan và gây ra cái chết cho một bé trai 6 tuổi sống tại Warakum. Dựa trên các triệu chứng được ghi lại, có khả năng đứa trẻ đã chết vì sốt thấp khớp. Tuy nhiên ở PNG, bất kỳ cái chết nào không có nguyên nhân do cao tuổi đều được xem là đã chịu tác động từ ma thuật hắc ám.
Một nhóm khoảng 50 họ hàng của đứa trẻ đã chết lập tức bắt giữ bà mẹ trẻ, lột truồng, tra tấn và hành hình cô. Điều gây kinh ngạc nằm ở chỗ nhiều người chứng kiến sự kiện là các viên cảnh sát mặc thường phục. Họ thậm chí còn giúp dân địa phương ngăn cản một xe cứu hỏa khi nó lao tới hiện trường.
Vụ hành hình này đã lên trang nhất của nhiều tờ báo quốc tế, đơn giản bởi đám đông đã chụp rất nhiều ảnh và hãnh diện chia sẻ chúng rộng rãi trên mạng xã hội. Cánh phóng viên địa phương đổ về hiện trường chỉ góp phần làm tăng sự rùng rợn của vụ hành hình, qua các chi tiết mới mà họ khai thác được từ nhân chứng.
Có điều, các bài báo từ PNG đã quên, hoặc cố tình quên không nói rõ một chi tiết quan trọng: Ở PNG, niềm tin vào sự tồn tại của phù thủy cùng truyền thống săn lùng phù thủy không hề mất đi khi nước này mở cửa, đón nhận văn minh thế giới mà ngày càng bám rễ sâu, trở nên tồi tệ hơn.
Vụ hành hình công khai Kepari Leniata thực tế là vụ thứ ba diễn ra tại Warakum thuộc vùng Highlandstrong khoảng thời gian từ 2009 tới 2013. Sau khi cô chết, có hai nữ “phù thủy” khác cũng bị tra tấn và sát hại. Theo Ủy ban Cải cách Luật và Hiến pháp của PNG, chỉ riêng tỉnh Simbu của nước này, cũng nằm trong vùng Highlands, đã chứng khiến 150 vụ giết phù thủy một năm.
“Sanguma - phù thủy - là hiện tượng xuất hiện trên khắp PNG, nhưng có khác biệt tùy địa phương”, mục sư Philip Gibbs, người sống ở PNG kể từ 1973, cho biết. “Tại một số khu vực như Port Moresby, phù thủy không bị ghét bỏ mà còn được trọng vọng. Ở những vùng khác, khi nghi ngờ ai đó bị dính bùa chú phù thủy, người ta sẽ chỉ giết một con lợn để cúng tế”.
Chính ở những sườn núi nhiều cây phủ, trong làn sương khói mờ ảo lạnh giá của vùng Highlands, những niềm tin đen tối nhất vẫn tồn tại. Con người ở đây không tin vào tai nạn hoặc sự trùng hợp ngẫu nhiên. Mỗi khi có chuyện xấu xảy ra, họ không băn khoăn xem điều gì đã gây ra hiện tượng đó. Thay vì thế, họ sẽ luôn truy tìm một kẻ có trách nhiệm. Và họ luôn tìm được ai đó.
Cuộc đụng độ giữa truyền thống và hiện đại
Rất ít đất nước chứng kiến xã hội truyền thống đụng độ với cuộc sống hiện đại dữ dội như tại vùng Highlands của PNG. Những nhà thám hiểm da trắng đầu tiên - đa phần là dân Australia - mới chỉ đặt chân tới đây vào đầu thế kỷ 20. Trước đó, vùng đất này hoàn toàn nguyên sơ, biệt lập.
Người ta vẫn kể lại câu chuyện của hai anh em người Australia tìm đến vùng Highlands vào khoảng năm 1930 để đào vàng. Nhưng thay vì tìm thấy kim loại quý, họ lại tiếp xúc với thổ dân sống tại các ngôi làng cổ xưa, đã chẳng giao lưu gì với thế giới bên ngoài trong hàng chục ngàn năm. Người dân ở đây hoàn toàn sử dụng các công cụ thô sơ, thậm chí còn chưa có bất kỳ công cụ kim loại nào.
Nhằm thể hiện thiện chí, hai anh em đã bật một bản opera tiếng Italy trên chiếc đài đĩa than mà họ mang theo. Người dân Highlands rất thích, họ vỗ tay và nhảy múa theo tiếng nhạc. Hai anh em khoái quá, tưởng như đã dùng âm nhạc cảm hóa được đám người man di kia. Hóa ra sau một thời gian tiếp xúc, khi đã hiểu được chút ngôn ngữ của người bản địa, họ mới biết các thổ dân phấn khích bởi tiếng hát opera nghe giống như tiếng kêu thảm thiết, của những người phụ nữ bị dân làng bắt từ vùng khác về để ăn thịt.
Chỉ trong vòng một thế kỷ, những người dân PNG đó đã bị ép buộc phải nhảy vọt từ thời kỳ đồ đá lên thẳng đồ sắt rồi tiến luôn tới kỷ nguyên công nghệ cao. Ở một số vùng, điều này đồng nghĩa với việc những thổ dân đang sống nhờ săn bắn hái lượm bỗng biến thành các con chiên ngoan đạo ngày ngày ngắm ảnh Chúa Jesus trên iPhone! Truyền thống ở nhiều xã hội bị đảo lộn hoàn toàn và điều này mang tới vô số vấn đề.
Cần biết rằng Highlands từng giống như một ốc đảo ở PNG. Đây là nơi các cộng đồng nhỏ chỉ có xu hướng phát triển hướng nội. Vùng đất này cực kỳ phức tạp về văn hóa truyền thống, với hơn 800 ngôn ngữ khác nhau được sử dụng tại đây, tức chiếm 1/8 lượng ngôn ngữ của thế giới. Tuy nhiên hiện tượng nảy xảy ra chỉ bởi trong suốt cuộc đời, người Highlands thường không đi xa quá 10km khỏi ngôi làng họ sinh sống.
Tuy nhiên thập kỷ vừa qua, nhiều người nông dân Highlands đã rời khỏi quê hương, tìm kiếm cơ hội đổi đời trong một nền kinh tế đang đi lên nhờ dựa vào khai thác khí đốt. Họ tìm việc ở Mount Hagen và Moresby, nơi các công ty lớn như Exxon đang đẩy mạnh hoạt động khai thác.
Các di dân này sớm tan vỡ giấc mơ, khi phải sống trong những khu ổ chuột nghèo khổ và đông đúc ở bên rìa nhiều thành phố lớn, bị bao vây bởi đủ loại người lạ từ các dòng tộc khác nhau. Đàn ông dần trở nên chán nản, tức giận với tình cảnh mà họ lâm phải. Họ tham gia các băng tội phạm còn được gọi là raskol. Trộm cướp, hiếp dâm và giết người tăng mạnh trong những khu ổ chuột.
Cùng thời điểm, các di dân này phải hứng chịu một cơn lũ văn hóa ngoại lai đổ vào. Họ choáng ngợp trước hàng núi thông tin về sự hào nhoáng của thế giới bên ngoài, được đem đến qua truyền hình vệ tinh và điện thoại di động thông minh. Họ tận mắt chứng kiến những người ngoại quốc, các nhà đầu tư giàu có, thụ hưởng cuộc sống xa xỉ và thường phóng qua mặt trên những chiếc Range Rovers chống đạn đắt tiền. Và sự ganh tị trong lòng họ ngày càng tăng lên.
Phải nói thêm rằng xã hội truyền thống ở PNG vốn không cổ súy việc khoe ra đẳng cấp hoặc sự giàu có. Đây được coi là hành vi nguy hiểm vì kích động cảm giác ghen tị. Và người PNG thì tin rằng chỉ có phù thủy mới sở hữu khả năng gây chia rẽ này.
Các di dân, những con người dễ tổn thương bị cắt đứt khỏi hệ thống hỗ trợ từ cộng đồng gắn bó mà họ vẫn quen sống, thấy rằng hoạt động săn phù thủy tàn bạo mang tới đáp án hợp lý và là một công cụ đủ mạnh để giải quyết vấn đề, để “vãn hồi trật tự” sau những lộn xộn mới xuất hiện tại nơi họ sống. Và khi một số di dân này về quê, họ cũng mang theo mình tư tưởng bạo lực mới.
Những người đó là tác nhân khiến các cộng đồng truyền thống không còn tiêu diệt phù thủy bằng cách lẻn vào nhà họ trong ban đêm, nhét họ vào những bao tải rồi ném xuống sông hoặc vách đá như trước nữa. Thay vì thế, những ai bị nghi là phù thủy sẽ bị xét xử công khai, bị tra khảo dã man, trước khi bị nướng chín trên lửa, bị đóng đinh câu rút, bị kéo lê sau xe hơi, bị ép uống xăng, treo lên và đánh đập dã man, bị chôn sống, chặt đầu hoặc ném đá tới chết.
Lời kể của người sống sót qua thảm kịch
Có ít phù thủy may mắn sống sót sau những cuộc tra tấn, hành hình như thế, để kể lại thảm cảnh của mình. Janet Kemo là một trong số đó. Kemo từng sống trong một túp lều vách đất ở ngoại ô Goroka, thủ phủ tỉnh Eastern Highlands.
Là một người phụ nữ đứng tuổi, với đôi tay gầy khẳng khiu như những nhánh củi khô, cô chưa từng đến trường, không biết đọc và cũng chẳng biết viết. Cô không biết tuổi thực của mình, chỉ đoán bản thân đã sinh ra sau thời điểm PNG giành độc lập vào năm 1975.
Năm 2011, cô là vợ thứ hai của một người đàn ông có tên Kemo Fogodi. Chồng cô bị ốm vì căn bệnh lao. Khi Fogodi bắt đầu ho ra máu - điều được người dân bản địa tin là dấu hiệu rõ ràng cho thấy ông bị yểm bùa - gia đình chồng đã cáo buộc Kemo dùng tà thuật để giết ông.
Một buổi sáng sớm, khi đang nằm bên người chồng ốm yếu, Kemo đã bị một nhóm 15 người đàn ông lôi ra khỏi giường. Một trong số đó còn buộc một sợi xích vào cổ cô. Tiếp đó, Kemo bị lôi đi 800m theo một con đường đầy bùn, xuyên qua một cánh rừng, tới một gốc cây xoài. Những người đàn ông đã trói cô vào gốc xoài đó và tra tấn dã man trong 12 tiếng đồng hồ.
“Những kẻ đó dùng búa đập vỡ răng tôi, làm gãy hết toàn bộ xương ở hai bàn tay”, Kemo kể lại. “Họ dùng dao băm vằm mặt tôi, dùng các thanh sắt được nung nóng đỏ chọc vào người tôi”. Những kẻ tấn công còn cắt gân ở hai cổ tay của Keno và dùng dao khắc hình một cây thập giá lên ngực cô.
Kemo bị bịt mắt, nhưng vẫn nhận ra giọng nói của đứa cháu trai nhà chồng cô, Junior Taweta. “Junior hỏi tôi rằng, “Janet, mày uống máu chồng mày phải không? Khi nào mày sẽ trả máu lại cho chú tao, để ông có thể sống cuộc đời bình thường?” Khi ấy tôi đã gần như mê sảng, nhưng vẫn trả lời, Junior, cô không phải là phù thủy! Cô là một đứa con của Thượng đế”.
Cuối cùng, đám đông cắt dây trói và bỏ mặc Kemo ở lại trong rừng cho chết. Một người phụ nữ sống trong làng đã giúp cô đi ra ngoài đường cái, nơi cô được một chiếc xe khách đi ngang qua đưa tới bệnh viện. Sau 4 ngày nằm trong bệnh viện, 6 kẻ tấn công Kemo đã tìm đến và định dùng vũ lực đưa cô đi. “Chúng muốn nhét tôi vào một cái bao tải rồi ném xuống sông. Nhưng bác sĩ trong viện đã đe dọa gọi cảnh sát nên chúng đành bỏ đi”, cô kể.
Sau 2 tháng, Kemo được xuất viện. Cô trở lại nhà, nhưng chẳng còn gì ở đó cả. Ngôi nhà bị thiêu thành tro. Khu vườn của cô bị cướp phá sạch sẽ. Những con lợn mà cô từng rất tự hào, được gọi là “Bigboy” và “Abade”, đã biến mất. Con chó trung thành của cô cũng bốc hơi. Sau này cô mới biết rằng những kẻ tấn công mình đã giết con vật tội nghiệp để ăn thịt.
Thuyết phục cảnh sát điều tra những vụ như của Kemo là chuyện vô cùng khó khăn. Nguyên nhân bởi lực lượng cảnh sát PNG không chỉ thiếu, yếu và tham nhũng tràn lan mà còn bởi chính họ cũng tin rằng phù thủy có tồn tại.
Thực tế thì thuật phù thủy còn được luật pháp PNG ghi nhận, trong Luật phù thủy 1971, tại đó nêu rõ những ai thực hiện hành vi phù thủy phải bị khởi tố và đưa vào tù. Luật này tồn tại tới tận năm 2013, thời điểm nó bị dẹp bỏ sau khi hứng chỉ trích dữ dội từ các nhóm nhân quyền, cho rằng nó mang tới lá chắn luật pháp hoàn hảo cho những kẻ tấn công phụ nữ.
Thực vậy, phần lớn nạn nhân của các vụ tấn công phù thủy là phụ nữ, đặc biệt là những người góa bụa, lấy chồng ở bộ tộc khác với họ. Họ hoàn toàn đơn độc, thiếu những người thân hoặc những đứa con trai trưởng thành bảo vệ mình. Tại một đất nước, nơi phụ nữ có vị trí xã hội vô cùng thấp, nhiều lời buộc tội nhằm vào họ phi lý tới khủng khiếp.
Gibbs từng biết một phụ nữ bị buộc tội phù thủy do bà đã bắt chấy cho một đứa trẻ và một thời gian sau thì đứa bé chết vì bệnh. Các nạn nhân còn bị buộc tội dựa trên những giấc mơ, những câu chuyện vu vơ, hoặc lời đồn đại vô căn cứ.
Họ rơi vào tầm ngắm vì những mâu thuẫn cá nhân trong cộng đồng hoặc đơn giản là vì bị người khác ghen tị. Đôi khi họ trở thành mục tiêu chỉ vì cao tuổi, xấu xí hoặc là người khuyết tật. Họ cũng có thể bị tấn công vì sở hữu một mảnh vườn rộng hơn kẻ khác, có con lợn béo hơn hàng xóm, vì không đủ sự rộng rãi, vì hay đau ốm, hoặc tỏ ra đau khổ quá ít trong một đám tang.
Quan trọng là các nạn nhân thường không có cơ hội để chống lại các cáo buộc. Nếu may mắn không mất mạng sau các màn tra tấn tàn độc, họ sẽ phải sống đời cô độc và khổ sở ở nơi xa lạ - như thế chẳng khác nào cái chết với những con người vốn gắn bó rất chặt với cộng đồng của họ.
Khó thay đổi niềm tin
Điều khiến bất kỳ ai kinh ngạc khi mới đặt chân tới PNG là việc người địa phương hoàn toàn không thể hiện sự nghi ngờ gì khi nói về phù thủy. Gần như ai cũng tin vào sự tồn tại của các sinh vật này. Trong hành trình trên xe buýt đi từ Goroka tới Kundiawa, phóng viên trang tin SMH của Australia đã có cơ hội bắt chuyện với một người đàn ông lịch thiệp, ăn nói dễ nghe tên David. Anh dạy tiếng Anh và lịch sử ở một trường học và đang đi thăm mẹ ở Kundiawa.
Khi biết phóng viên đang tìm hiểu về phù thủy, anh lập tức say sưa thuyết giảng về việc để sở hữu quyền lực hắc ám, các sinh vật này phải giết người trong gia đình, thường là con gái hay con trai của họ. Ngoài ra, quyền năng của phù thủy có thể di truyền qua nhiều đời.
“Vợ ba của ông tôi là một sanguma”, David vừa cười vừa kể. “Ông tôi nhận ra điều đó và lập tức cảnh cáo bà ấy rằng, “Đừng truyền cái gene sanguma đó vào nhà này, nếu không tôi sẽ chặt đầu cô”. Sau lời đe dọa ấy, mọi thứ mới diễn ra bình thường”. David cũng hoàn toàn ủng hộ việc tra tấn các sanguma, nói rằng làm thế là cần thiết. “Anh phải cắt xẻo, thiêu đốt chúng, nếu không chúng sẽ chẳng bao giờ nhận mình là phù thủy”, David nói.
Rất hiếm có ai dám đứng ra bảo vệ các “phù thủy”. Nhưng đó là những gì mà Monica Paulus đang làm. Cách đây 15 năm, Monica chỉ là một người vợ bình thường, chăm sóc cho chồng và con cô, canh tác trên khoảnh vườn của gia đình. Chuyện yên bình diễn ra, cho tới khi cha cô đột ngột qua đời vì đau tim. Là con cả, cô đương nhiên được thừa hưởng gia tài của ông theo truyền thống PNG. Nhưng người em trai rất thèm khát gia sản đó nên đã cáo buộc chị mình là phù thủy.
Monica buộc phải rời khỏi quê hương và sống ở một vùng đất khác trong thời gian dài. Nhưng cô chưa bao giờ quên rằng những cáo buộc vô lý đã tàn phá cuộc sống của mình kinh khủng như thế nào. Vậy là cô trở lại Highlands, để giúp đỡ các nạn nhân giống mình.
Monica hiện giúp những người phụ nữ bị cáo buộc là phù thủy được an toàn bằng cách che chở, đưa họ tới địa phương mới, cho họ đồ ăn, thuốc chữa vết thương và đại diện trình bày trường hợp của họ với bất kỳ ai muốn lắng nghe. Cô đã cứu được khoảng 20 người thoát khỏi cái chết cận kề. Đổi lại những việc đó, cô nhận lời dọa giết gần như mỗi ngày.
“Chúng tôi còn rất nhiều việc phải làm. Sẽ phải có thật nhiều chương trình giáo dục để thay đổi tư tưởng của thế hệ trẻ”, cô nói với phóng viên trang tin Huffington Post gần đây. Thế hệ trẻ của PNG phải biết rằng bệnh tật do vi khuẩn gây ra, ma thuật hắc ám là sản phẩm tưởng tượng và không phải lúc nào người ta cũng có thể tìm ra lời giải thích cho thảm kịch.
Những sự hiểu biết như thế chắc chắn sẽ giúp giảm đáng kể hoạt động giết hại phù thủy. Tuy nhiên hành trình thông qua giáo dục sẽ vô cùng dài, phải mất rất nhiều năm, nhiều thế hệ mới có thể khiến người dân thay đổi niềm tin và hành động của họ với các “phù thủy”.
