Bến thuyền, tiếng cười nói râm ran, đủ giọng nam, giọng Bắc, giọng Nghệ và còn có một người Nhật Bản nói tiếng Việt rất sõi, tên là Toichi. Cũng là lúc người lái đò giục khách ngồi cân bằng để không làm con thuyền nghiêng ngả. “Ở đây làm gì có đường, chỉ có sông suối làm đường thôi” - anh Hoàng Văn Thắng, tay lái 20 năm gắn bó ngược xuôi với từng khúc sông nông sâu, từng khe đá, bờ cây, tranh thủ nói chuyện với khách dù vẫn biết họ đang tranh thủ “hành nghề” quay phim, chụp ảnh.
Con thuyền gỗ cứ thế vươn ngược dòng chảy đang dần dâng nước cơn mưa chiều qua. “Hôm nay các bác gặp nước lên, nước cả, sông sâu, cảnh đẹp... cánh lái chúng em cũng dễ đi lại hơn” - Thắng nói trong tiếng nước, tiếng máy rổn rảng. Dòng nước trong xanh tận đáy chảy réo rắt, uốn lượn, trốn tìm giữa đôi bờ cây hư thực, vẫy mát, chốc chốc hiện ra bên bờ xanh một chùm hoa vàng rực mời gọi. Thi thoảng, một dòng nước bắn lên da thịt, tan theo gió mát mẻ tận tâm can... Có cảm giác cứ giương máy ảnh lên là có thể chụp ảnh, là có ảnh đẹp đến nao lòng. Vị khách Nhật Bản say sưa bấm máy, phút chốc lại cười tủm tỉm, thú vị như phát hiện ra một điều mới lạ.
Trên thuyền ngược sông Giăng hôm đó, có người lần đầu nhưng cũng có nhiều người từng qua lại nhiều lần trên “cung đường nước” này. Đó là các nhà khoa học, những người từng đi ngược Sông Giăng, nay tiếp tục đến với bà con Đan Lai ở bản Khe Búng và bản Cò Phạt và chắc chắn không phải là chuyến đi cuối chót về câu chuyện lâu dài liên quan đến đời sống, sinh kế của bà con trong vùng lõm Vườn quốc gia Pù Mát. Cùng nhau trở lại miền tây Nghệ An, các nhà khoa học mang theo nhiều kết quả nghiên cứu, tìm hiểu, nhiều đề xuất, kiến nghị thiết thực liên quan đến dân tộc Thổ và tộc người Đan Lai. Các đề tài nghiên cứu về “Bảo tồn tri thức dân gian dân tộc Thổ”, “Chuỗi giá trị sản phẩm bản địa người dân tộc Thổ miền tây Nghệ An”, “Khai thác tri thức bản địa về tập quán ăn uống của người Đan Lai vào hoạt động du lịch trải nghiệm ở Con Cuông”, “Những thách thức trong đời sống văn hóa-xã hội của người Đan Lai ở xã Môn Sơn...” đang từng bước được triển khai thực hiện, bổ sung và hoàn chỉnh những chính sách, chương trình kinh tế-xã hội ở các huyện miền tây Nghệ An.
Chuyến đi ngược sông Giăng lần này là lần thứ ba ông Lê Doãn Hợp, nguyên Bí thư Tỉnh ủy Nghệ An, nguyên Bộ trưởng Bộ Thông tin và Truyền thông ngược nguồn Pù Mát. Hai lần trước ông từng xắn quần trèo suối, lội non cùng cán bộ huyện và xã, bản lên đây để nghiên cứu, tìm hiểu và đưa ra quyết định cụ thể nhất về công tác định cư, định canh đối người Đan Lai trong vùng lõi Vườn quốc gia Pù Mát. Cùng đi còn có Tiến sĩ Hoàng Xuân Lương, nguyên Phó Bí thư Tỉnh ủy Nghệ An, nguyên Phó Chủ nhiệm Ủy ban Dân tộc của Chính phủ là “người trong cuộc” về công tác dân tộc, từng sinh sống trên địa bàn có dân tộc Thổ nên chuyến hành hương về nguồn Pù Mát hay đồng bào Thổ ở Quỳ Hợp, Nghĩa Đàn là cơ hội không thể tốt hơn để ông nói hết, nói trúng nhất các vấn đề đặt ra. Ông Hợp, ông Lương là những “già làng” về công tác dân tộc-miền núi không chỉ ở Nghệ An, là những người được tham vấn trực tiếp để góp tiếng nói cùng các nhà khoa học, nhà quản lý trong câu chuyện lớn hơn, lâu dài hơn là “Phát huy bản sắc văn hóa dân tộc Thổ phục vụ phát triển kinh tế- xã hội miền tây Nghệ An”.
Sông Giăng - con sông phụ lưu sông Lam này từng nổi tiếng khắp mọi miền về các loài cá đặc sản “Cơm Mường Quạ, cá sông Giăng”. Có nhà nghiên cứu về dân tộc học đã khẳng định rằng, cá mát sông Giăng không chỉ là món ăn ngon thường ngày của người dân, rất hấp dẫn với mọi du khách mà đã trở thành sản vật, lễ vật quý trong các ngày lễ tết, cưới hỏi... của bà con các dân tộc nơi đây.
Nơi đây, từng vang lên những câu ca dao “Nằm sấp thấy cá/ Nằm ngửa thấy ong/ Quả cọ ra thật nhiều/Trái khlo nở thật lắm/ Nâu, khủa ăn cũng tốt...” (Nằm sấp chơ đam ca/ Nằm ngả chơ đam ong/ Pli cọ cho dôn dôn/ Pli khlo chi zun zún/ Plu, khủa cũng tần...)*. Nơi đây, từng có những việc làm thành công và chưa thành công, đòi hỏi chúng ta phải tiếp tục nghiên cứu, trải nghiệm để đề xuất và thực thi những chính sách cụ thể, phù hợp với bà con, với lối sống dựa chủ yếu vào rừng, thân thuộc với rừng, hòa nhập với rừng, với sông Giăng hiền hòa, thơ mộng nhưng cũng lắm quanh co, thác ghềnh này.
Tất cả vẻ nguyên sơ của thiên nhiên được gìn giữ và tô thắm, tiếng thơm và sự thỏa mãn thực tế về những món ẩm thực đặc sắc từ rau rừng, măng tươi, từ cá mát thịt trắng mềm tan hấp dẫn cùng men rượu, từ chõ xôi dẻo màu tím mời gọi... bỗng thấy “con đường du lịch” miền tây Nghệ An đang dần hiện rõ những gương mặt tin cậy và muốn gặp lại nhiều lần, nhiều dịp hơn nữa.
Đó có thể là Hoàng Văn Thắng, 20 năm liên tục gắn bó với “cung đường suối nước” ngược xuôi Sông Giăng, thuộc làu làu mỗi khúc quanh, khúc cua, mỗi tảng đá, vách lèn... để mỗi chuyến ngược xuôi đều an toàn, tin cậy, để cùng giúp chúng ta hiểu sâu sắc hơn chuyện “nằm sấp thấy cá, nằm ngửa thấy ong...”. Không chỉ có Thắng, đoàn thuyền gỗ hàng chục chiếc đậu quanh bến Phà Lài luôn chuẩn bị đủ cơ số xăng, đủ tay lái vững cho những chuyến đi về ngược xuôi Cò Phạt, lên tận nơi khởi nguồn Pù Mát.
Đó là người ngồi đầu mũi thuyền ngược sông Giăng hôm đó, cô Vi Thị Thắm, gốc dân tộc Thái, sinh ra ở thành phố Vinh, từng du học ở Australia, vượt qua mọi trở lực để trở lại quê hương bản quán Con Cuông, để bắt tay làm du lịch miền tây Nghệ An. Người quen thường gọi cô là “Thắm Phà Lài” vì công ty do cô làm giám đốc đóng quân ở điểm Phà Lài, nơi bắt đầu của những chuyến du lịch trải nghiệm, bắt đầu mở ra và thu hút rộng rãi du khách trong và ngoài nước, như chuyến ngược nguồn sông Giăng hôm ấy...
Miền tây Nghệ An còn hoang sơ, bí hiểm và đó là một lợi thế lớn, nếu Vi Thị Thắm và cộng sự biết cách khai thác và phát huy những gì nhiều nơi khác đã để mất đi, tuột đi theo thời gian. Nhiều người biết, vị khách Nhật Bản ngay trong chuyến đi đã công bố một video rất hấp dẫn, có hẳn phụ đề tiếng Nhật về chuyến ngược nguồn sông Giăng và nói rằng, sẽ tiếp tục công bố những thông tin, hình ảnh “đắc địa” về sông Giăng, về người Đan Lai, về chiếc võng gai, về những bài thuốc nam quý giá, về tiếng cồng vang âm của dân tộc Thổ trong ngày hội cộng đồng... Tất cả đang cùng nhau góp phần đánh thức, mời gọi du lịch nói riêng và kinh tế-xã hội miền tây Nghệ An bước sang một trang mới.
(*Dẫn theo Bùi Minh Đạo, 1978, Khoa Lịch sử, Trường Đại học Tổng hợp Hà Nội).
