Trang vừa được Obama Foundation chọn là gương mặt trẻ duy nhất của Việt Nam tham gia vào Chương trình Nhà Lãnh đạo Khu vực Châu Á - Thái Bình Dương năm 2023. Trang cũng vừa xuất sắc lọt Top 10 Gương mặt trẻ Thủ đô tiêu biểu năm 2022 do Thành đoàn Hà Nội công bố vào ngày 10.3 vừa qua. Phóng viên Báo Lao Động đã có cuộc trò chuyện với nhà bảo tồn Trang Nguyễn.
Những pha hú vía khi nhà bảo tồn nữ đi làm điều tra
Là một người trẻ nhưng nói về lĩnh vực bảo tồn thì Trang đã có 16 năm lăn lộn. Cơ duyên nào khiến bạn quyết tâm thành lập Trung tâm Hành động vì Động vật Hoang dã WildAct?
- Trang chưa bao giờ nghĩ mình sẽ thành lập một tổ chức bảo tồn, vì trách nhiệm của người đứng đầu là rất lớn. Nhưng mọi chuyện thay đổi khi vào năm 22 tuổi, Trang phát hiện mắc bệnh ung thư.
Trong những ngày tháng nằm viện, Trang đã nghĩ rằng mình chỉ có thể sống 1 lần thôi, vì vậy mà hãy cứ làm những gì mình muốn, thay vì phải suy nghĩ đắn đo quá nhiều. Điều Trang mong muốn nhất là làm sao có thể tạo được một môi trường hòa nhập và mang cơ hội được tìm hiểu và công tác trong ngành bảo tồn đến cho nhiều người Việt Nam hơn nữa, và vì thế mà WildAct được ra đời.
Sau 10 năm sáng lập và điều hành tổ chức WildAct tại Việt Nam về bảo tồn động vật hoang dã, bạn nhận thấy những khó khăn và những khả quan gì trong lĩnh vực này ở Việt Nam?
- Hiện nay so với 10 năm trước đây thì công tác bảo tồn ở Việt Nam đã có nhiều sự thay đổi lớn. Ví dụ như chúng tôi nhận được sự ủng hộ cao hơn rất nhiều từ phía Chính phủ cũng như người dân về các hoạt động và dự án bảo tồn. Các câu lạc bộ, hội, nhóm từ phía các bạn trẻ, các bạn sinh viên cũng quan tâm đến hoạt động bảo vệ môi trường và bảo tồn thiên nhiên hơn.
Chính phủ cũng đã ban hành nhiều điều luật và chính sách thân thiện hơn với môi trường và thiên nhiên, như Luật Lâm Nghiệp năm 2017, hay cam kết chấm dứt hoạt động nuôi gấu lấy mật... Tuy nhiên, ngành bảo tồn vẫn còn rất nhiều khó khăn, khó khăn lớn nhất là nhân lực - chúng ta còn thiếu nguồn nhân lực có kỹ năng, kinh nghiệm để công tác trong ngành, điều kiện làm việc của nhiều người công tác trong ngành, như lực lượng kiểm lâm, còn rất nhiều thiếu thốn.
Bận rộn với công tác bảo tồn thiên nhiên ở nhiều quốc gia, vùng lãnh thổ từ Châu Phi sang Châu Âu, Châu Á, động lực nào thôi thúc bạn viết những cuốn sách như "Trở về nơi hoang dã", "Chang Hoang Dã - Gấu" (Saving Sorya: Chang and the Sun Bear) đã đoạt giải A, Giải thưởng Sách Quốc gia Việt Nam 2021?
- Ngày xưa khi còn nhỏ, Trang rất thích đọc Doraemon, và những thông tin trong bộ truyện tranh ấy vẫn còn được mình nhớ đến tận bây giờ.
Vì vậy Trang nhận ra sự quan trọng mà những bộ truyện tranh có thể mang lại cho trẻ em, vừa là giải trí, nhưng cũng là nguồn cung cấp kiến thức và có thể giúp nuôi dưỡng tình yêu thiên nhiên cho các em. Thế là "Chang Hoang Dã - Gấu" được ra đời.
Là một nhà bảo tồn nữ, nhưng chiến công của Trang trong việc điều tra các hành vi buôn bán trái phép động vật hoang dã lại không hề ít?
- Trước kia, chẳng bao giờ Trang nghĩ mình sẽ làm điều tra. Suốt thời gian dài mình chỉ chú tâm vào thực hiện các nghiên cứu khoa học. Đến khi bị ốm nặng (căn bệnh hiểm nghèo), mình mới cảm nhận sâu sắc hơn rằng, cuộc đời rất mong manh. Có rất nhiều thứ tâm huyết, cần phải làm ngay trước khi quá muộn.
Mình không đi rừng nghiên cứu báo gấm như kế hoạch nữa (vì bác sĩ bảo không được ở rừng sau khi điều trị) nên chuyển sang làm về sinh kế người dân ở Kenya (Châu Phi) và bảo tồn tê giác. Sang đó, mình mới chợt nhận ra rằng nếu thực sự muốn làm về bảo tồn thì phải làm việc với con người, phải làm những cái liên quan trực tiếp để bảo vệ các loài ĐVHD bị giết hại, ngăn chặn các đường dây bán buôn chúng.
Tại Kenya, mình làm việc với lực lượng cảnh sát. Bấy giờ, họ cần người hỗ trợ để làm chuyên án điều tra ngầm, là người Châu Á thì càng dễ hoạt động hơn khi "giao dịch" với người Việt hay Trung Quốc.
Sau các điệp vụ thành công, họ bảo: "Cô này có khiếu làm undercover (điều tra bí mật, hóa trang điều tra) ra phết!". Thế là mình bắt đầu tham gia điều tra từ những vụ nhỏ, rồi dần đi sâu hơn với các vụ lớn, bắt "hàng" với số lượng "khủng". Có công tác điều tra ngầm kéo dài hơn một năm ròng.
Chắc hẳn bạn sẽ có những kỉ niệm không thể quên trong quá trình đi điều tra mạo hiểm đó?
- Có một lần bất ngờ tai nạn đã xảy đến khi mình ở Nam Phi. Lúc ấy, trong vai "bạn hàng" của các đối tượng buôn sừng tê giác, ngà voi và vảy tê tê, mình ngồi ghế phụ phía trước, phía sau là cảnh sát và các trùm buôn đang nói chuyện. Xe đang di chuyển bỗng dưng máy quay lén cài ở khuy áo của mình nháy đèn liên tục vì máy báo hết pin. Mình sợ hãi, tái mặt chỉ kịp che bớt ánh sáng, tim như đứng lại. Cũng may họ đang ngã giá, căng thẳng, mình lại ngồi phía trước nên không bị phát hiện. Đó là bài học xương máu.
Lại nhớ, có một vụ ở Campuchia, trong đội cảnh sát mình tham gia điều tra vài bạn non nghề quá. Đợt đấy mình hỗ trợ làm xét nghiệm AND với vật chứng là kho ngà voi vừa bị bắt từ tay các trùm buôn lậu Trung Quốc.
Lúc tới nơi, mình đã rất cẩn thận, ngụy trang khá kĩ. Nhưng khi đi vào trong khu tạm giữ để tiếp xúc với nghi phạm thì lại hơi chủ quan. Cả nhóm tháo khẩu trang vì tưởng chỉ toàn cảnh sát và nghi phạm đã bị khống chế. Không ngờ, gia đình những đối tượng bị bắt đứng ở ngay gần đó cầm điện thoại quay video mọi thứ. Chẳng bao lâu, tất cả nhóm điều tra bị lộ mặt, bị đưa hết lên mạng xã hội trong các hội nhóm của chúng.
Quả nhiên, sau đấy vài tháng, khi thực hiện vài vụ bắt giữ ở một số tỉnh khác gần thủ đô Phnompenh thì bắt đầu có chuyện. Mình và các anh đồng nghiệp vừa bước chân vào đặt vấn đề giao dịch, họ đóng sập luôn và hét loạn lên. Cả nhóm phải bám nhau dò dẫm trong bóng tối, tìm cách thoát ra bằng cửa khác...
Bảo vệ môi trường và bảo tồn thiên nhiên là trách nhiệm của mỗi người
Trang vừa được Obama Foundation chọn là gương mặt trẻ duy nhất của Việt Nam tham gia vào Chương trình Nhà Lãnh đạo Khu vực Châu Á - Thái Bình Dương năm 2023? Cảm xúc của bạn lúc này như thế nào?
- Trang đã rất bất ngờ khi được chọn tham gia vào chương trình của Obama Foundation. Đây là một chương trình toàn cầu, rất có danh tiếng của cựu Tổng thống Mỹ Obama, vì thế mà "đầu vào" rất khó và ban tổ chức tuyển chọn rất nghiêm ngặt. Nhưng cũng rất may mắn và có lẽ là có duyên với chương trình nên một tháng sau vòng phỏng vấn thì Trang nhận được kết quả trúng tuyển.
Bạn nghĩ gì về vai trò của mình, cũng như có thể chia sẻ những nhiệm vụ sắp tới khi tham gia vào chương trình này?
- Là đại diện duy nhất của Việt Nam tham gia vào chương trình năm nay, Trang thấy mình cần phải cố gắng nhiều để không làm ảnh hưởng đến hình ảnh của đất nước. Với vai trò là một nhà bảo tồn duy nhất tham gia vào chương trình, Trang mong muốn sẽ đưa những thông tin, thách thức và khó khăn trong ngành để chia sẻ với các lãnh đạo khác trong khu vực, để mọi người hiểu và thông cảm hơn với những khó khăn của ngành bảo tồn, không chỉ ở Việt Nam mà trên toàn thế giới, và cùng nhau có những thảo luận về giải pháp có thể thực hiện để bảo vệ thiên nhiên của chúng ta.
Hơn 30 tuổi mà đã có 16 năm hoạt động - nghiên cứu bảo tồn các loài động vật hoang dã và dẫn dắt WildAct với nhiều đóng góp cho xã hội, Trang gửi thông điệp gì tới mọi người, đặc biệt là giới trẻ để hút họ quan tâm và hành động vì lĩnh vực này hơn?
- Ngành bảo tồn là một ngành nghề vất vả, nhưng vô cùng quan trọng. Tất cả những gì chúng ta đang có, từ không khí, nước sạch, đất để trồng lương thực, thực phẩm... đều do thiên nhiên trao cho. Vì thế nếu chúng ta không giữ gìn và bảo vệ thiên nhiên, thì chúng ta đang tự tàn phá chính cuộc sống của bản thân mình.
Trang hi vọng mọi người sẽ có cái nhìn đúng đắn và tích cực hơn về môi trường. Chuyện bảo vệ môi trường và bảo tồn thiên nhiên không phải chuyện của người khác, mà là trách nhiệm của mỗi con người trên trái đất này.
