73 năm trước, bậc thầy điện ảnh của Nhật Bản Akira Kurosawa đã đem đến cho thế giới một thuật ngữ mới mang tên Hiệu ứng Rashomon với bộ phim cùng tên của ông. Thuật ngữ này được áp dụng trong lĩnh vực tâm lý, xã hội hay thậm chí hệ thống pháp lý với mục đích tìm ra sự thật dưới góc nhìn và diễn giải của nhiều nhân chứng khác nhau.
Rashomon kể về sự đụng độ giữa 3 người: Một phụ nữ, một samurai đồng thời là chồng của bà, và một tên thổ phỉ. Cuộc chạm mặt này kết thúc với cái chết của samurai còn vợ ông thì bị hãm hiếp. Tuy nhiên, đó chỉ là kết quả của một tội ác, còn quá trình diễn ra như thế nào thì không ai thực sự biết cả bởi sự việc trên được kể lại thông qua 4 lời khai của nhân chứng, thủ phạm và cả nạn nhân. Đến cuối phim, chân tướng sự việc vẫn còn là một câu hỏi bị bỏ ngỏ, bởi không lời kể nào thật sự xác đáng.
Sự thật nhiều góc nhìn
Bộ phim Monster (Quái vật, sản xuất năm 2023) của đạo diễn Hirokazu Kore-eda - người được xem là bậc thầy điện ảnh Nhật Bản đương đại, cũng đi theo lối kể chuyện phi tuyến tính ‘một sự thật kể từ nhiều góc nhìn’ của Rashomon. Song, khác với cái kết mơ hồ về câu chuyện đã thật sự xảy ra và những lời nói dối có chủ đích của nhân chứng trong bộ phim kinh điển kể trên, Monster đã cho người xem biết được sự thật đằng sau những lời nói dối, sự uất ức và những điều chưa kể âm ỉ bên ngoài khung hình phim của các nhân vật.
Câu chuyện trong phim xoay quanh góc nhìn của 4 nhân vật: Người mẹ đơn thân Saori Mugino (diễn viên Sakura Ando), thầy giáo Michitoshi Hori (Eita Nagayama), cậu con trai Minato (Soya Kurokawa), và cuối cùng là cậu bạn cùng lớp Yori Hoshikawa (Hinata Hiiragi). Mở đầu bộ phim là cảnh tượng một tòa nhà cao tầng đang bốc cháy nghi ngút còn hai mẹ con nhân vật chính thì đứng ngoài ban công chiêm ngưỡng đám cháy. Đột nhiên Minato hỏi mẹ một câu hỏi kỳ lạ và đầy ám ảnh: “Nếu não người bị thay bằng não lợn thì người đó có còn là con người hay không?”. Câu hỏi này, kèm với những điều cậu nói về cái chết, tái sinh và các hành vi kì lạ như tự cắt tóc và tự nhảy ra khỏi xe đang chạy khiến người mẹ lo lắng về tình trạng tâm lý của cậu. Saori liền lên trường yêu cầu hiệu trưởng làm rõ sự việc và bắt thầy giáo chủ nhiệm Hori - người bị xem là kẻ đã bắt nạt và hành hung Minato - đứng ra xin lỗi và chịu trách nhiệm.
Thế nhưng sự việc ngày càng trở nên nghiêm trọng và khó hiểu hơn, đảo lộn hoàn toàn cuộc đời của những người trong cuộc và tạm thời kết lại trong một buổi sáng giông bão. Hồi Một, đồng thời cũng là câu chuyện dưới góc nhìn của người mẹ, đã kết thúc. Theo phong cách Rashomon, hồi Hai và Ba của phim cũng bắt đầu bằng cảnh tượng tòa nhà bốc lửa nhưng lại là góc nhìn của người thầy Hori, Minato, Hoshikawa và một vài phân cảnh dành cho cô hiệu trưởng ngôi trường các cậu bé này theo học.
Thay vì lặp đi lặp lại, bộ phim mở rộng ra với mỗi lần kể lại, thêm vào đó những nhân vật mới, sự kiện mới và những tầng lớp chi tiết và ý nghĩa mới mà trước đó chúng ta chưa từng thấy. Mỗi người đều có góc nhìn riêng. Mỗi người đều có lý do của họ. Mỗi người đều là nhân vật chính của câu chuyện cuộc đời riêng mình. Tất cả điều này hoàn toàn đúng, nhưng các câu hỏi về chuyện gì đang xảy ra với Minato tăng lên nhiều hơn thay vì lắng xuống và cứ từng phút trôi qua, câu chuyện dần trở nên u tối hơn. Bộ phim đi vào hồi kết khi các dữ kiện lấy từ các góc nhìn đa chiều đã dần dần ăn khớp với nhau, trả lời cho câu hỏi “điều gì đã thật sự xảy ra và ai mới là quỷ dữ?”.
Tuy đã lột trần được sự thật cho người xem về câu chuyện đã diễn ra, bộ phim vẫn kết lại với một số câu hỏi mở về số phận của những con người này sau câu chuyện đó.
Quái vật quanh ta
“Quỷ dữ” (hay “quái vật”) là từ được nhắc đi nhắc lại nhiều nhất trong Monster và được thốt ra bởi nhiều đối tượng khác nhau trong phim, từ những giáo viên cho đến những đứa trẻ cùng lớp với nhân vật chính, thậm chí là phụ huynh của chính đứa trẻ đó. Họ dùng từ này để mô tả những đối tượng hay chịu nhiều thiệt thòi và thù ghét trong xã hội: Mẹ đơn thân và người thuộc cộng đồng LGBT+. Trớ trêu thay, những kẻ gọi người khác là "quỷ dữ" mới chính là quỷ dữ đích thực: Những người thầy lẽ ra nên chấm dứt nạn bắt nạt học đường trong lớp lại nhắm mắt làm ngơ và kết tội những phụ huynh một mình nuôi con là "quái vật" khi họ làm ầm lên để bảo vệ con mình, cuối cùng đổ hết tội lỗi lên đầu một người thầy tốt bụng như Hori để trốn tránh trách nhiệm; hay những tên bắt nạt trong lớp luôn hành hạ Hoshikawa và hạ thấp sự tồn tại của cậu chỉ vì cậu khác biệt với chúng.
Trái lại, những người bị gán nhãn là "quỷ dữ" chỉ đơn thuần là những người muốn được sống là chính mình và luôn cố gắng bảo vệ những điều tốt đẹp còn sót lại trong một xã hội cay độc đầy định kiến. Chính điều này khiến họ trở nên nhân tính hơn cả, bởi vì con người là gì khi không thể cảm nhận được sự yêu thương và cảm thông dành cho đồng loại?
Câu hỏi về người và lợn trong phim làm tôi liên tưởng đến phim hoạt hình Porco Rosso của Hayao Miyazaki trứ danh. Nhân vật chính trong phim này là một thợ săn tiền thưởng Marco bị dính lời nguyền biến thành người mang vẻ ngoài của một con lợn sau khi anh trở về từ chiến tranh. Khi anh được đồng đội cũ của mình trao cho lựa chọn hoặc quay lại lực lượng không quân và đóng góp cho đất nước trong cuộc thế chiến đang diễn ra, hoặc bị săn đuổi như một tên phản quốc, Marco chỉ trả lời bằng một câu thoại ngắn gọn nhưng đã có thể tóm gọn ý nghĩa của cả bộ phim: “Tôi thà làm lợn còn hơn làm phát xít”.
Vẻ ngoài người lợn được xã hội và chính bản thân Marco cho rằng, anh xứng đáng bị như vậy vì anh đã bỏ rơi phần người của mình tại nơi chiến trường đẫm máu và phi nhân tính cho nên giờ đây anh phải sống phần đời còn lại với hình hài của quái vật trong khi thật ra những con quỷ đúng nghĩa (phát xít) lại mang hình hài con người. Tương tự, trong Monster, những kẻ ác thật sự trong phim lại có một cuộc đời bình thường khi chúng đã dồn hết trách nhiệm nặng nề và sự thù ghét vào những người yếu thế hơn. Trái lại, cuộc đời của những người được xem là kẻ dị biệt đã bị hủy hoại hoàn toàn.
Monster, giống với các tác phẩm trước đó của Hirokazu Koreeda tập trung vào cuộc đời của những con người nhỏ bé và vô hình trong xã hội, là một lời tâm tình gửi đến những người luôn mang cảm giác của người sống ngoài rìa cộng đồng, những người luôn lạc lõng giữa một tập thể và bị phân biệt bởi thứ nằm ngoài tầm kiểm soát của họ như màu da, xu hướng tính dục hay phải làm phụ huynh đơn thân vì người còn lại đã qua đời. Chính nhờ một kịch bản chặt chẽ, phức tạp và thấm đẫm bản tính con người như vậy, Monster đã đem lại cho vị đạo diễn này giải thưởng Kịch bản Xuất sắc Nhất và Queer Palm (Giải "Cành cọ vàng" dành cho phim có liên quan đến chủ đề LGBT+) tại LHP Cannes vừa rồi, đồng thời có thể sẽ là một đối thủ nặng ký tại lễ trao giải Oscar năm sau.
