Xa nhau vì... mạng xã hội

Đó là chia sẻ của một facebooker có hơn 300.000 người theo dõi, tức là lượng người đọc của anh gấp 10 lần số tiara của một tờ báo bình thường. Nhưng bây giờ, mạng xã hội đã đi xa hơn một bước, tức là không chỉ khiến người ta có khả năng xa nhau mà còn gây thù ghét, chia rẽ mạnh trên mạng xã hội và ngoài đời thực. Đó cũng là nội dung mà cuộc hội thảo “Phát ngôn gây thù ghét và các giải pháp hướng tới một môi trường mạng xã hội an toàn và phát triển bền vững” do Trường Đại học Khoa học Xã hội & Nhân văn, Cục Phát thanh Truyền hình & Thông tin Điện tử, Bộ Thông tin và Truyền thông tổ chức hồi giữa tuần này.

Tự “lột trần” chính mình trên Facebook

Và, chàng trai trẻ, facebooker đã nhắc ở trên viết tiếp: “Chúng ta đang khai báo vô điều kiện với Facebook mọi thứ. Những thứ ấy, khi cảnh sát hỏi, ta có thể hùng dũng nói: “Chờ luật sư của tôi đã”. Nhưng với Facebook, ta dễ dàng khai sạch. Tên, ngày sinh, tôn giáo, thói quen mua sắm, nơi ở, quá khứ học ở đâu, làm gì, món ăn khoái khẩu... Tôi thấy người ta hay làm mấy cái tổng kết cuối năm để biết mình đã biên bao nhiêu tút, đến bao nhiêu nơi. Trước những cái tổng kết hoặc mấy cái game nhỏ, Facebook luôn yêu cầu được truy nhập vào privacy, và ta đều hào phóng OK cả. Những đoạn chat, những tấm ảnh để chế độ “only me” không còn là riêng tư nữa vào thời điểm đó.

Những gì ta làm trên mạng đều lưu lại dấu vết. Và không cần là Sherlock Holmes, người khác cũng có thể đoán được một người thông qua hành vi trên mạng của họ. Ta mua bằng thẻ nào, tìm gì trên Google, like những trang nào, bạn bè ta là ai. Tất cả những dữ liệu ấy đều được lưu lại trong một bộ nhớ khổng lồ để... bán lại cho người nào cần.

Mọi điều ta làm trên chốn này đều để lại vệt. Và ta cố giữ sự riêng tư nhất có thể, để rồi sự riêng tư ấy đều thuộc về gã khổng lồ mang tên mạng xã hội. Đã có chuyên gia chứng minh: Không cần vào profile một người mà chỉ cần phân tích 68 like trên Facebook là xác định được màu da (tỉ lệ chính xác 95%), xu hướng tình dục thẳng hay đồng tính (88%) và xu hướng chính trị (85%). Với 100 like, có thể biết IQ, tôn giáo và có nghiện một thứ gì đó hay không. Với 1.000 like đã có thể biết cha mẹ đối tượng có ly dị trước tuổi trưởng thành hay không. Like càng nhiều, vệt càng nhiều, bạn càng dễ bị bắt bài”.

Yếu ớt trong xu thế lăng mạ công cộng

Khi bị lột trần thì khả năng đề kháng và tự bảo vệ thấp, khi đó hiện tượng phát ngôn gây thù ghét và lăng mạ công cộng như một thứ virus lan mạnh, trong đó có Việt Nam.

Hiện chưa có khái niệm đầy đủ về “hate speech” (phát ngôn gây thù ghét). Nhưng có thể tạm hiểu là phát ngôn chế nhạo, phỉ báng, quấy rối, khuyến khích những người có thái độ căm ghét, hay xúi giục tấn công người khác ngoài đời thực về giới tính, sắc tộc, tôn giáo hay khuyết tật. Phát ngôn gây thù ghét (hate speech) ngày càng phổ biến và trở thành vấn đề cấp thiết hiện nay ở Việt Nam với rất nhiều trường hợp nằm ngoài sự điều chỉnh của luật pháp Việt Nam và gây nhiều hậu quả nghiêm trọng. Theo kết quả khảo sát của Chương trình nghiên cứu Internet và Xã hội, 78,1% số người sử dụng mạng xã hội đã trở thành nạn nhân của những phát ngôn gây thù ghét trên môi trường này.

TS Đặng Hoàng Giang - Phó Giám đốc Trung tâm Nghiên cứu phát triển cộng đồng - đưa ra nhiều ví dụ cụ thể, như hai bảo mẫu ở TPHCM bạo hành trẻ phải chịu hình phạt 3 năm tù, nhưng cộng đồng mạng dùng những lời lẽ sỉ nhục khủng khiếp, “kết án” họ còn nặng nề hơn luật pháp. Hay việc một nữ kỹ sư thi “Ai là triệu phú” không biết nấu canh cua với mùng tơi bị nói “mua bằng”, “ăn bám xã hội”; cô gái dùng áo lót bịt mặt thoát khỏi đám cháy quán karaoke trên phố Nguyễn Khang (Hà Nội) cũng chịu sự mỉa mai nặng nề... Trước các hành vi ấy, TS Giang phân tích, vòng xoáy bạo lực của những phát ngôn thù ghét xuất phát từ sự tiếp cận chia cộng đồng thành hai phe “chúng ta” và “chúng nó”. Ngoài ra, một bộ phận người dùng mạng xã hội còn có xu hướng làm “dân phòng trên mạng”. Những người đó thích nhìn thấy mình tốt hơn, mình oai hơn, lương thiện, chính nghĩa hơn, vì thế tự cho mình quyền đi đàn áp kẻ xấu, kẻ sai mà cái sai ở đây thì rất vô cùng, đơn giản chỉ là có quan điểm khác mình.

Một số khác lại hành xử theo cảm tính, chia sẻ một cách vô thức theo đám đông để sự phẫn nộ làm lu mờ lý trí mà không nhìn ra sự thật để rồi dẫn đến rất nhiều trường hợp bị bôi nhọ trên mạng xã hội đã tự tử hay mất cả danh dự lẫn công việc... Đôi khi cũng là cố tình, có chủ ý để họ gây hại cho bất cứ cá nhân và tổ chức nào, đây là những hành vi vô cùng nghiêm trọng.

Nhóm chuyên gia của Chương trình nghiên cứu Internet và Xã hội cùng đã đề xuất Bộ quy tắc ứng xử cho mạng xã hội tại Việt Nam dựa trên Bộ quy tắc ứng xử của Liên minh Châu Âu. Bộ quy tắc gồm 8 điểm đề xuất đối với các Cty cung cấp nền tảng mạng xã hội tại Việt Nam. TS Đặng Hoàng Giang cho rằng bên cạnh xây dựng Bộ quy tắc ứng xử thì những giải pháp đi kèm như thực hiện nghiêm pháp luật và giáo dục nhận thức cũng rất cần thiết.

Bàn về ứng dụng Bộ quy tắc ứng xử, TS Bùi Hải Thiêm - Trưởng phòng Quản lý nghiệp vụ, Ban Quản lý khoa học, Viện Nghiên cứu lập pháp, Uỷ ban Thường vụ Quốc hội - cho rằng sẽ còn nhiều điều phải bàn và phải làm về việc này. Ông Thiêm cho biết, thực tế hiện nay trong hệ thống quy định pháp luật Việt Nam đã có đầy đủ các quy định để xử lý các vấn đề liên quan tới các thông tin xấu, độc hại và phát ngôn gây thù ghét, hành vi xúc phạm danh dự, nhân phẩm của người khác nhưng hiệu quả thực thi lại đang gặp khó khăn về nhiều mặt như công nghệ, địa lý, vùng miền, hệ thống quản lý chưa theo kịp, bản thân doanh nghiệp và người dân chưa ý thức được quyền lợi và trách nhiệm của mình.

Việc đề ra Bộ quy tắc ứng xử sẽ vấp phải nhiều trở ngại, rủi ro liên quan đến quyền tự do ngôn luận, tự do bày tỏ ý kiến, quan điểm cá nhân. Bên cạnh đó, vấn đề khó nhất khi áp dụng Bộ quy tắc ứng xử là việc xác định các nội dung nào để buộc người đưa thông tin trên mạng xã hội phải gỡ bỏ. Để xác định được đâu là xấu, là độc hại, là phát ngôn gây thù ghét thì lại có vô vàn những quan điểm, luồng ý kiến trái chiều và cần rất nhiều thời gian để xác định.