Năm 2016 còn được gọi Bính Thân (tính theo lịch can chi). Thân là ký hiệu thứ 9 của Địa Chi (Tí, Sửu, Dần, Mão, Thìn, Tị, Ngọ, Mùi, Thân, Dậu, Tuất, Hợi), lấy Khỉ làm tượng trưng. Trong những thành ngữ nói về khỉ, có một câu rất đáng lưu ý về xuất xứ và ngữ nghĩa. Đó là câu “khỉ ho cò gáy”.
Các bạn sinh viên ngữ văn rất muốn “nhóm Từ điển” chúng tôi nói rõ lý do của câu thành ngữ (trong số rất ít những câu thành ngữ có liên quan đến khỉ) này. “Khỉ ho cò gáy” là một thành ngữ đã dùng quá quen thuộc trong giao tiếp tiếng Việt. Ví dụ: “Phần lớn các gia đình họ Quản vùng này đều khá giả, không hiểu sao một gia đình họ Quản lại phiêu bạt lạc đến vùng đất khỉ ho cò gáy này” (Nguyễn Huy Thiệp, “Những ngọn gió Hua Tát”); “Nếu không nghe theo anh mà cứ quyết định đến cái xứ khỉ ho cò gáy ấy thì tùy” (Võ Thị Xuân Hà, “Chuyện của người con gái hát rong”)... Với cách sử dụng như vậy, ta thấy thành ngữ này dùng để chỉ một vùng đất “xa xôi hẻo lánh, nơi rừng rú ít người qua lại”. Nghe nói tới, chắc là ai cũng ngại. Những nơi đó, ngay cả việc đi chơi bời cũng ít người thích chứ nói gì đến ở hay làm ăn sinh sống (May ra chỉ có mấy nhóm thanh niên thời nay thích mạo hiểm khám phá, mê chuyện đi “phượt” thì quan tâm thôi).
Vấn đề là tại sao dân gian lại kéo hai con vật (con khỉ và con cò) vào thành ngữ này nhỉ? Thành ngữ 4 âm tiết trên có 2 vế: “khỉ (thì) ho” còn “cò (thì) gáy”. Hai vế thể hiện hai sự tình khá ngược đời phải không? Quả là lạ.
Khỉ (tên khoa học là Cercopithecidae) thì có lẽ nhiều người biết. Đó là một loài thuộc bộ linh trưởng, sống ở vùng rừng núi, có khả năng leo trèo, hái lượm rất giỏi. Có nhiều loại khỉ khác nhau: Khỉ mốc, khỉ hầu, khỉ mặt đỏ… Trong sách vở hay phim ảnh ta thường nhìn thấy khá nhiều chú khỉ lớn nhỏ, mình đầy lông, tay chân khẳng khiu dài ngoẵng, đang nhảy nhót trên các cành cây. Khỉ (và vượn) được coi là cùng nguồn gốc với loài người ta đấy. Quả thực, chúng có khuôn mặt, hình dáng hao hao giống người. Chúng sống bầy đàn, cung cách sinh hoạt gần giống người. Cũng đẻ con, cho con bú và giao tiếp bằng ngôn ngữ riêng của động vật bậc cao. Vậy có chuyện “khỉ ho” không nhỉ? Dù ta ít khi nghe thấy tiếng khỉ ho nhưng chắc là chúng cũng có lúc “ấm đầu sổ mũi” hắt hơi và ho như bao người chúng ta.
Với địa bàn sinh sống nơi rừng sâu núi thẳm nên hiển nhiên loài linh trưởng này là quá xa lạ với mọi người (họa chăng đôi lần ta có thể bắt gặp những chú khỉ háu ăn trong các lồng sắt của vườn bách thú). Việc gặp khỉ đã hiếm còn việc nghe thấy tiếng khỉ ho càng hiếm hơn. Đây chính là cơ sở để hình thành nên ngữ nghĩa của thành ngữ này như đã nói.
Vấn đề nằm ở chữ “cò gáy”. Cò là “chim có chân cao, cổ dài, mỏ nhọn, lông thường màu trắng, sống thành bầy ở các vùng ao hồ, sông nước, ăn các loài tôm cá nhỏ”. Là một loài chim nhưng cò không bao giờ “gáy” (phát ra những tiếng làm thành chuỗi âm thanh cao thấp, liên tiếp, nhịp nhàng để gọi nhau) như gà, chim bồ câu hay chim cu gáy. Lũ cò cặm cụi, âm thầm lặn lội kiếm ăn trên các cánh đồng ngập nước. Rõ ràng so với khỉ, cò là con vật quen thuộc, dễ bắt gặp hơn đối với mọi người. Cái làm nên sự lạ lùng, đặc biệt ở đây là chuyện “cò gáy”. Thực tế, các nhà sinh vật học nói cò không có bản năng gáy, như gà, chim cu hay một vài loài chim khác. Chính tổ hợp này (cò gáy) kết hợp với “khỉ ho” làm nên cấu trúc riêng biệt của thành ngữ và tạo nên một biểu trưng mới về sự “xa xôi, hẻo lánh” ở những nơi “đèo heo hút gió”.
Cũng phải nói thêm, vì lý do thuận miệng, thuận tai mà “khỉ ho” kết hợp được với “cò gáy” (hiệp vần và hiệp âm). Thế là tự nhiên con cò lang thang kia bị chộp để đưa vào một thành ngữ khá thú vị và độc đáo của tiếng Việt.
Trên đời ít có khỉ ho
Mà ta cũng chẳng thấy cò gáy đâu
Vậy mà không biết làm sao
Chạy vào thành ngữ lúc nào không hay...
