TA CÒN EM, CÂY BÀNG MỒ CÔI MÙA ĐÔNG
Mùa đông, những cây bàng mồ côi trên vỉa hè bỗng đỏ rực như than hồng để đem lại chút hơi ấm cho phố phường. Giữa bầu trời xám xịt, sắc đỏ như son của chiếc lá bàng càng bật lên mồn một, khiến lòng người không thể không liên tưởng đến ca từ của Trịnh Công Sơn: “Ngoài phố mùa đông, đôi môi là đốm lửa hồng”.
Đôi môi đó, đốm lửa đó chính là những chiếc lá đỏ thắm của loại cây bàng, một trong bộ ba “phố phường tam hữu”, có nghĩa là 3 người bạn của đường phố, cùng với sấu và xà cừ. Đây là những cây đô thị rất phù hợp với các thành phố phía Bắc như Hải Phòng, Nam Định, và đặc biệt là Hà Nội.
3 loại cây này đều có sức sống mạnh mẽ, dẻo dai, chống chọi được điều kiện thời tiết khắc nghiệt, có lá xanh quanh năm, tán lá rộng để cản bớt cái nắng nhiệt đới của mùa hè. Tuy nhiên, bàng vẫn có vẻ đẹp quyến rũ hơn tất cả, cho dù trong tiết trời hạ oi ả hay mùa đông mưa phùn, rét mướt.
Cùng với cây sấu, bàng đã xuất hiện tại Hà Nội từ khá lâu, không giống như những loại cây đô thị được đem đến từ châu Phi như xà cừ, phượng vĩ. Kinh đô Thăng Long từ thời nhà Trần đến thời vua Lê - chúa Trịnh có một rừng bàng lá đỏ ở vùng Yên Thái, ven Hồ Tây. Chúa Trịnh Giang đã bỏ thêm công sức để biến rừng bàng này thành một thắng cảnh.
Nhờ có bàng mà những con phố đô thị trở nên đẹp đẽ và nên thơ. Giá trị đó không ai có thể phủ nhận bởi bàng đã đi vào hội họa, thơ ca của Hà Nội. Nhìn những bức tranh vẽ về phố cổ Hà Nội, chúng ta không thể thấy thiếu hình dáng của cây bàng, của những tán lá bàng.
Những con phố nhỏ liêu xiêu quanh những mái ngói thâm nâu khiến những tán lá bàng khi thì xanh rì mát mắt vào mùa hạ, khi lại đỏ thắm như son vào mùa đông, có lúc lại khẳng khiu trơ trụi cành ỏ tiết sắp sang xuân, có lúc lại chi chít những chiếc lá non xanh như ngọc lọc... càng trở nên nổi bật.
Hình dáng của cây bàng kỳ vĩ chính là điểm nhấn của phố phường. Nhất là vào những ngày cuối thu, đầu đông, khi mà màn sương mờ thường giăng mắc trên phố nhỏ, những cành càng đen thẫm càng tô điểm cho khung cảnh thêm diễm lệ như một bức tranh thủy mạc thâm trầm, cổ kính.
Có như thế, Trịnh Công Sơn mới phải đưa bàng vào ca khúc “Nhớ mùa thu Hà Nội” với ca từ đầy tôn trọng những gốc bàng: “Hà Nội mùa thu, cây cơm nguội vàng, cây bàng lá đỏ...” Như thế, bàng trở thành một ước lệ sáng tác kinh điển của phố phường Hà Nội trong nghệ thuật.
Cây bàng gắn bó quá thân thiết với người thành phố. Ngay từ khi lớn lên, bước ra khỏi cửa nhà là đám thiếu niên đã gặp gỡ cây bàng. Biết bao nhiêu trò chơi hè phố đã diễn ra dưới gốc bàng như chiếm đồn, đuổi bắt, trốn tìm. Vỉa hè phố thị đâu chỉ có mỗi bàng, nhưng chẳng hiểu sao, những trò chơi đó lại thường chọn diễn ra quanh gốc bàng.
TRÁI BÀNG CHÍN VÀ GÓI XÔI LÁ BÀNG THƠM
Mùa hè, đã có bao nhiêu trưa trốn ngủ, bọn nhóc đi lang thang dưới những tán lá bàng xanh um, kín mít khiến ánh nắng khó lòng xuyên qua. Đã có bao nhiêu con mắt ngước nhìn lên tán lá xanh thẳm để mong phát hiện ra một quả bàng ương ương hay đã chín vàng.
Quả bàng trâu là loại được ưa thích nhất vì to như nắm tay của đứa bé, có hình thoi, hơi vuông, thịt nhiều nên ăn rất đã. Có được quả bàng trâu chín vàng hườm là có một gia sản khiến những đứa trẻ khác phải thèm thuồng, ghen tị bởi được cắn ngập răng vào quả bàng trâu chín là một hạnh phúc “lớn lao” làm sao.
Trái bàng không ngọt mà lại chua nhẹ, thoáng mùi thơm béo ngậy. Ăn hết lớp thịt dày cui trơ ra cái hạt nham nhở xơ, nhưng mà nào đã hết. Lại hì hụi cầm viên gạch nửa hay dép cao su nặng trịch ghè vỡ cái hạt đó để lấy được 2 mảnh nhân trắng ăn rất bùi và ngậy.
Thế nên, cho dù là bàng trâu hay bàng đào, hễ cứ có trái chín là đám trẻ như phát cuồng lên. Đứa thì lăm lăm dùng súng cao su khoe tài thiện xạ, đứa lại dùng dép ném lên hy vọng làm rớt trái bàng, đứa nào “có tội” thì trổ tài trèo cây thoăn thoắt, có đứa lại lấy sào tre để chọc... miễn sao có được trái bàng chín.
Kể cũng lạ, trái bàng ngon như thế, Hà Nội trồng nhiều bàng như thế mà bàng không trở thành một món ăn chính thống như hạt bàng rang hay mứt hạt bàng ở Côn Đảo. Nhưng dù thế nào, miếng bàng chín thơm hay miếng nhân bàng bùi bùi cũng đã trở thành một phần ký ức của trẻ con.
Mùa hè đã thế, sang mùa lạnh, những gốc bàng cũng là chốn vui tụ hội của lũ trẻ. Cây bàng cổ thụ xù xì, có nhiều u như bát úp quanh gốc hay những hõm sâu. Đấy chính là nơi bọn trẻ con dùng để nhen một bếp lửa mini nấu cơm chơi đồ hàng hay đơn giản chỉ là ngồi sưởi ấm.
Những bếp lò gốc bàng không bùng bùng dữ dội như lửa rơm rạ chiều đông trong thơ Đồng Đức Bốn. Bếp lửa đó không “đốt cả buổi chiều thành tro” mà trở thành biểu tượng cố kết những thân gày, co ro sát cạnh nhau trong gió lạnh. Bếp lửa gốc bàng vì thế mãi mãi khắc sâu trong tâm hồn hè phố của đám trẻ đầu xanh phố cổ.
Cũng vào những ngày gió lạnh đầu mùa này, gốc bàng hè phố Hà Nội thường có những đám mây ấm áp, thơm mùi nếp mới. À, những bà hàng xôi vỉa hè của Hà Nội cũng rất thích ngồi bán dưới gốc bàng. Lật tấm vỉ buồm ra, đủ thứ xôi ngon của mùa lạnh tỏa hơi nghi ngút.
Tuyệt nhất là những gói xôi đó được gói trong những chiếc bàng mới hái, được rửa sạch đến bóng lừ. Lá bàng dày và mềm, dù xôi có nóng đến thế nào cũng không mềm xèo những loại lá khác. Xôi gói lá bàng có một phong vị rất riêng, đem đến cảm giác thú vị và sạch sẽ.
Thế nên, đứa trẻ nào từng chẳng háo hức với gói xôi lá bàng ấm của bàn tay trên đường đi học. Xôi gói lá bàng xem ra ngon hơn hẳn xôi gói trong giấy nilon hay giấy báo. Song giờ đây, mấy ai còn gói xôi bằng lá bàng, mấy ai còn thèm thuồng những quả bàng?
Khi lá bàng không còn màu xanh nữa, đấy là dấu hiệu của mùa đông sắp kết thúc. Bỗng một ngày, tán lá bàng xanh kiên cường từ hạ sang đông bỗng dưng đổi sắc. Chỉ trong một đêm, cả tán lá hay cả con phố bỗng đỏ rực lá bàng. Màu đỏ đó càng nổi bật trong cái nền xám xám của trời mù và màu mái ngói thâm của những căn nhà hàng phố.
Đó là giây phút hồi quang phản chiếu tuyệt vời của một vòng đời. Dường như mọi sức lực của cây bàng dồn hết lên lá, làm chuyển sắc đỏ như ngọn lửa bùng lên huy hoàng lần cuối. Cảnh sắc đó thật sự khiến lòng người xao động. Người ta ngẩn ngơ ngắm lá bàng đỏ, nâng niu nhặt chiếc lá bàng rụng, lau sạch bụi trần, khiến chiếc lá bàng rực rỡ như một mảnh sơn mài đỏ thắm.
Những chiếc lá bàng đó sẽ nằm trên bàn làm việc như một vật trang trí, hoặc kẹp giữa cuốn sách như một chiếc kẹp sách đẹp đẽ mà cây bàng trao tặng cho con người. Để rồi, chỉ sau vài ngày, đột nhiên cả tán lá rực lửa đó biến mất, chỉ còn trơ lại cành khô.
Đó là lúc bàng đang dung dưỡng vạn chồi non, đợi gió xuân về là lại biến hóa khôn cùng. Chúng ta có thể nhiều dung nhan màu lá của cây bàng để biết được thời khí của năm. Không sai lệch chút nào, bởi màu sắc của lá bàng là hóa thân của vòng quay Xuân - Hạ - Thu - Đông, rồi lại Xuân. Như bây giờ, sắc đỏ thắm mới chớm Đại Hàn, bước vào tháng Chạp mà thôi.
