• Ông đánh giá thế nào về việc ứng dụng công nghệ hạt nhân trong nông nghiệp Việt Nam?
VN đã ứng dụng công nghệ hạt nhân trong nông nghiệp từ rất sớm với các ứng dụng như chọn tạo giống cây trồng thông qua chọn giống đột biến, bảo vệ thực vật, kiểm dịch, chiếu xạ thực phẩm trước khi xuất khẩu, ứng dụng trong nghiên cứu sinh lý dinh dưỡng cây trồng, đánh giá môi trường, hay tiệt sinh côn trùng trong bảo vệ thực vật, phòng trừ sâu hại.
Truyền thống và phổ biến nhất ở VN, theo tôi đánh giá là mảng chọn giống đột biến cây trồng, đạt được nhiều thành tựu được thế giới công nhận, trong đó có một số đơn vị tham gia tích cực như Viện Di truyền Nông nghiệp (DTNN), Đại học Sư phạm Hà Nội, Viện lúa ĐBSCL, Viện KHKT Nông nghiệp miền Nam. Trong hơn 3.200 giống cây trồng đột biến được chọn tạo ra trên thế giới, VN đã đưa ra sản xuất được 64 giống, đứng thứ 8 trên thế giới về sử dụng cây trồng đột biến. Những giống lúa mang tính đột phá và có ý nghĩa trong lịch sử Viện như DT10 đột biến hay Khang Dân đột biến hiện nay vẫn đang được canh tác.
Năm 2014, Viện DTNN được giải “Thành tựu xuất sắc” của Cơ quan Năng lượng Nguyên tử Quốc tế (IAEA) – là 1 trong 5 đơn vị xuất sắc nhất thế giới có đóng góp vào nền kinh tế quốc dân, bằng thành tựu chọn giống chọn tạo đột biến. VN được IAEA và FAO ghi nhận không chỉ bởi sản lượng của diện tích các giống cây trồng đột biến tạo ra, mà còn là đóng góp vào an sinh xã hội và tỉ trọng trong cơ cấu diện tích các giống cây trồng VN.
• Sự hợp nhất giữa nông nghiệp và công nghệ có ảnh hưởng tích cực đến hiệu quả kinh tế ngành nông nghiệp ra sao, thưa tiến sĩ?
Hợp nhất giữa nông nghiệp và công nghệ đương nhiên sẽ có ảnh hưởng tích cực đến hiệu quả kinh tế ngành nông nghiệp. Nếu nói về chọn tạo giống, ngoài trường hợp điển hình về các giống lúa Khang Dân đột biến và đặc biệt là giống DT10 đã giúp giải quyết việc thiếu lương thực những năm 1990, Viện DTNN còn tạo được nhiều giống đậu tương rất thành công, trong đó có giống DT-84 (giống chủ lực), ra mắt năm 1995 với ưu điểm năng suất tốt, khả năng thích ứng cao với khí hậu và thổ nhưỡng đa dạng của VN. Hiện Viện đang có 13 giống đậu tương đột biến phổ biến, và gần đây có thêm 2 giống mới (DT2008 năng suất cao hơn 1,5 lần DT84, thời gian sinh trưởng dài ngày, chống chịu sâu bệnh rất tốt; DT2008 đột biến là giống hạt đen đầu tiên ở VN, có khả năng cho năng suất cao, hàm lượng dinh dưỡng cao hơn (nhiều omega-3, omega-6, beta caroten)), thích ứng tốt hơn.
Ngoài ra, việc áp dụng công nghệ hạt nhân trong chiếu xạ thực phẩm cũng đang được triển khai rộng rãi và ngày càng phổ biến hơn. Đặc biệt, đối với xuất khẩu nông sản sang các thị trường khắt khe như Mỹ, Châu Âu, việc chiếu xạ trên hoa quả là bắt buộc, ngoài ra nhu cầu chiếu xạ trên thực phẩm để diệt khuẩn, kéo dài thời gian sử dụng sản phẩm cũng rất lớn nên dự kiến đây là lĩnh vực tiềm năng, sẽ phát triển mạnh trong tương lai.
Bên cạnh đó, việc nghiên cứu thổ nhưỡng, xói mòn đất cũng đang bắt đầu, mặc dù chưa có nhiều thành tựu đáng kể nhưng trong tương lai, công nghệ hạt nhân cũng sẽ có đất “dụng võ” trong lĩnh vực này.
• Vậy theo tiến sĩ, làm thế nào để ứng dụng công nghệ hạt nhân trong chọn giống và kiểm soát, phòng ngừa sâu bệnh?
VN đã và đang ứng dụng công nghệ hạt nhân trong các lĩnh vực như: Ứng dụng chọn tạo giống cây trồng thông qua chọn giống đột biến; Bảo vệ thực vật, kiểm dịch, chiếu xạ thực phẩm trước khi xuất khẩu, đặc biệt xuất khẩu sang thị trường Châu Âu và Bắc Mỹ với các sản phẩm hoa quả như thanh long, chôm chôm. Ứng dụng trong nghiên cứu sinh lý dinh dưỡng cây trồng, sử dụng kỹ thuật đánh dấu đồng vị để nghiên cứu quá trình luân chuyển chất dinh dưỡng ở trong cơ thể thực vật. Đánh giá về môi trường như độ dốc, tốc độ xói mòn của đất. Kỹ thuật tiệt sinh côn trùng trong bảo vệ thực vật, phòng trừ sâu hại. Việc chiếu tia phóng xạ lên các cá thể côn trùng và sâu bệnh sẽ làm giảm và triệt tiêu khả năng sinh sản của chúng, khiến quần thể giảm dần và mất hẳn.
• Theo tiến sĩ, các biện pháp chiếu xạ thực phẩm có thể tạo điều kiện cho tăng trưởng XK nông nghiệp từ VN không?
Liên quan đến việc chiếu xạ, VN đã thực hiện chiếu xạ thực phẩm đối với hoa quả, rau củ, các thực phẩm ăn liền như xúc xích, giò... sang Mỹ và Châu Âu do các thị trường này đều bắt buộc chiếu xạ, loại bỏ côn trùng, diệt khuẩn nhằm kéo dài thời gian lưu trữ mà không ảnh hưởng đến chất lượng. Ngoài Trung tâm Chiếu xạ Hà Nội (trực thuộc Viện Năng lượng Nguyên tử Việt Nam - Vinatom) hoạt động với quy mô nhỏ, VN cũng đã có những cơ sở tư nhân ở miền Nam bắt đầu thực hiện công việc chiếu xạ trên hoa quả, thực phẩm. Nhu cầu chiếu xạ sẽ còn tăng nhanh nên tôi dự đoán sắp tới VN sẽ có các đơn vị chiếu xạ phục vụ mục đích công nghiệp.
Mặc dù công nghệ chiếu xạ trên thực phẩm đã phổ biến rộng rãi trên thế giới như một biện pháp diệt khuẩn, bảo quản thực phẩm thì công nghệ này tại VN vẫn còn khá hạn chế, chủ yếu do hạ tầng cơ sở vật chất chiếu xạ của VN còn yếu. Tuy nhiên, trong tương lai, nếu có thể xây dựng được nhiều hơn các trung tâm chiếu xạ nhỏ thì việc ứng dụng công nghệ chiếu xạ thực phẩm rộng rãi sẽ là rất tốt.
• Việt Nam hiện đang lên kế hoạch xây dựng Trung tâm Khoa học và Công nghệ Năng lượng Hạt nhân (CNEST) với sự giúp đỡ của tập đoàn Năng lượng nguyên tử quốc gia Nga Rosatom. CNEST sẽ cho phép VN bắt đầu sản xuất đồng vị phóng xạ để sử dụng rộng rãi trong chẩn đoán và điều trị các bệnh ung thư cũng như trong chiếu xạ, không những góp phần tăng thị phần điều trị bằng công nghệ cao cho người dân mà còn giúp bảo quản thực phẩm. Như vậy, liệu CNEST có thể đáp ứng nhu cầu của VN trong ứng dụng công nghệ hạt nhân trong nông nghiệp không?
Theo tôi biết, một số cơ sở nghiên cứu, ứng dụng tại Việt Nam đã có thiết bị sản xuất đồng vị phóng xạ nhưng chưa vận hành thường xuyên. Nhu cầu cho nông nghiệp VN hiện là ít sử dụng đồng vị (chủ yếu chỉ sử dụng trong dinh dưỡng cây trồng, môi trường), chúng tôi chủ yếu sử dụng nguồn gamma Cobalt-60 để gây tạo giống cây trồng.
Tôi nghĩ, thiết bị chiếu xạ tạo giống cây trồng (trên rất nhiều loại cây) cần phải ổn định, vì như hiện nay, chúng tôi thiếu thiết bị nên thiếu chủ động, không kiểm soát được cho từng giai đoạn cụ thể cũng như nghiên cứu được phương pháp chiếu, định lượng chiếu. Chúng tôi hiện giờ mới chỉ chủ yếu áp dụng trên ba giống: Hoa, lúa, đậu tương. Ngoài ra, hiện nay trên thế giới, việc ứng dụng công nghệ sinh học trong việc sàng lọc, phát hiện đột biến đã trở nên thông dụng nhưng ở Việt Nam vẫn chủ yếu dựa vào kinh nghiệm của các nhà chọn giống và sàng lọc ngoài đồng ruộng nên mất nhiều công sức, thời gian và hiệu quả chưa cao. Nếu có thiết bị chiếu xạ, các thiết bị công nghệ sinh học hỗ trợ chúng tôi sẽ chủ động hơn, tìm hiểu, can thiệp được ở nhiều bước hơn thay vì mất nhiều công sức vào thời gian ở các bước trung gian.
Tôi tin rằng, việc xây dựng trung tâm CNEST sẽ hỗ trợ trực tiếp cho Viện DTNN ở thiết bị chiếu xạ. Về lâu dài, trung tâm có thể hỗ trợ Viện trong quá trình nghiên cứu, đào tạo nhân lực, tiến tới ứng dụng nhiều hơn công nghệ hạt nhân trong nông nghiệp và các lĩnh vực khác trong cuộc sống.
Xin cảm ơn ông!
