Điệp khúc thiếu cát khắp nơi
Theo Bộ GTVT, chỉ tính 4 dự án cao tốc: Cần Thơ - Hậu Giang, Hậu Giang - Cà Mau, Châu Đốc - Cần Thơ - Sóc Trăng, Mỹ An - Cao Lãnh (giai đoạn 2021-2025, cần khoảng 47 triệu m3, nhưng việc đáp ứng lại rất “nhỏ giọt”. Nguồn cung ứng chủ yếu là cát trên vùng đầu nguồn sông Cửu Long, thuộc hai tỉnh An Giang, Đồng Tháp, nhưng trên thực tế, 2 địa phương này cũng đang thiếu cát phục vụ các công trình tại chỗ. Vì thế, dù nỗ lực thực hiện chỉ đạo “hỗ trợ nóng” cho nhu cầu 18,5 triệu m3 của cao tốc Cần Thơ - Cà Mau, nhưng An Giang cũng chỉ có thể cam kết được khoảng 1 triệu m3….
Theo dự báo của các chuyên gia, nạn khai thác cát sẽ còn tiếp tục leo thang trong tương lai. Bởi nhu cầu phục vụ phát triển hệ thống giao thông, xây dựng sẽ tiếp tục tăng, trong khi đó, do nhiều nguyên nhân, lượng cát “tái tạo” mỗi năm trên hệ thống sông này đang có dấu hiệu sụt giảm mạnh. Tuy nhiên, đây không phải là chuyện riêng của Việt Nam. Nhu cầu sử dụng cát phục vụ xây dựng trước cơn bão tăng dân số, đô thị hoá… đã, đang và sẽ còn là vấn đề toàn cầu. Theo ước tính của Chương trình Môi trường, Liên Hiệp Quốc (UNEP) vào năm 2019, chỉ sau 2 thập kỷ, nhu cầu sử dụng cát tăng gấp 3 lần.
Nghĩ lớn cho hạt cát
Nhiều nghiên cứu trong ngoài nước đã đưa ra cảnh báo về tác động của việc khai thác cát quá mức, nhất là nạn gây sạt lở bờ sông… Nhưng, do nhu cầu sử dụng cát làm vật liệu trong xây dựng hạ tầng ngày càng tăng nên việc khai thác cát “vũ như cẩn”. Nhận thức được nguy cơ này, Chính phủ ban hành nhiều chủ trương khuyến khích và được nhiều đơn vị hưởng ứng nghiên cứu giảm áp lực khai thác cát sông. Trong đó đáng chú ý là việc sử dụng cát biển làm vật liệu thay thế. Theo Tổng cục Địa chất và Khoáng sản (Bộ TNMT) việc khai thác sử dụng cát biển trong xây dựng hạ tầng là xu hướng tất yếu. Chỉ mới khoanh định 9 vùng biển có tiềm năng khai thác, đã có trữ lượng khoảng 196 tỷ m3.
Tuy nhiên, ý kiến này đã dấy lên quan ngại. Bởi cát biển cũng là tài nguyên, nếu không tính toán khoa học, không chỉ sẽ trả giá đắt hơn cả cát sông, mà còn tự đưa mình vào tình thế bị dồn ép 2 đầu.
Cát biển có kích thước hạt mịn và chứa hàm lượng muối nên giá thành không hề thấp cho việc khai thác, vận chuyển và xử lý. Đó là chưa kể nguy cơ bị “hoá lỏng” do trong quá trình làm việc của nền công trình chịu tải rung động cao.
Trong khi đó, những tác động của khai thác cát biển chưa được nghiên cứu đánh giá một cách khoa học. Nhiều quốc gia đã phải trả giá nặng nề khi khai thác cát biển cho mục đích xây dựng. Bởi không chỉ tàn phá môi trường ven bờ, gây ra nạn xói lở bờ biển, mà còn làm mất nguồn tài nguyên thiên nhiên của ngành du lịch…
Vì thế, thay vì tập trung nghiên cứu vật liệu thay thế để rồi phập phồng với “tác dụng phụ”, chúng ta có thể nghĩ lớn cho hạt cát bằng việc nghiên cứu các giải pháp. Tức là áp dụng các giải pháp giảm thiểu sử dụng vật liệu cát. Thay vì thiết kế xử lý đắp nền đường tại các vùng trũng, cần lượng cát rất lớn, chúng ta có thể kết hợp thiết kế truyền thống với mô hình “cầu cạn”. Có thể chi phí ban đầu lớn, nhưng lại thích ứng với tác động của biến đổi khí hậu, nước biển dâng… và trên hết là giảm áp lực khai thác cát, nguyên nhân chính gây ra nạn sạt lở bờ sông rầm rộ như hiện nay.
