Đúng vậy, mèo và cáo là hai con vật khác hẳn nhau về giống loài. Chúng cũng chẳng có họ hàng gốc tích gì với nhau (như hổ với báo, hươu với nai… ) hết. Mèo là một loại “thú nhỏ thuộc nhóm ăn thịt, leo trèo rất giỏi, nuôi trong nhà để bắt chuột hoặc để làm cảnh”. Các em học sinh đã từng làm văn tả con mèo rồi chắc cũng quan sát kĩ con vật nuôi này. Còn cáo là loài “thú ăn thịt, sống ở rừng, gần giống chó nhưng chân thấp, tai to, mõm dài và nhọn, rất tinh khôn”. Như vậy mèo là thú nhà, cáo là thú rừng. Ai cũng biết, các con thú sống hoang dã ở rừng rất tinh khôn, nhanh nhẹn. Cáo hay chó rừng, chó sói… là những con vật như thế. Trong họ nhà mèo, có nhiều con sống rất dai. Và lũ mèo càng già, chúng càng khôn ranh, lọc lõi, nhất là một vài chú sổng nhà đi sống lang thang nơi nhà hoang, đồng bãi. Mèo mả, gà đồng là hai loài vật sống vất vưởng nơi bờ bụi, lủi rất nhanh và tìm cách kiếm ăn liều lĩnh cũng rất nhanh…
Công bằng mà nói, mèo và cáo cũng có vài nét giống nhau về ngoại hình: có 4 chân, đuôi dài, tai vểnh, mắt sáng nhìn tinh cả đêm và ngày, răng sắc nhọn (thích bắt thú vật nhỏ, ăn thịt sống), chạy nhanh, leo trèo giỏi và hình dáng nom qua cũng “nhang nhác” như nhau, nhất là mấy “anh” mèo già thì lông lại bạc hung hung giống lông cáo nữa. Tuy nhiên, có lẽ từ một đặc điểm nổi trội của chú mèo khi già (trở nên khôn ranh) gần với tính cách lũ cáo (rất tinh khôn) mà dân gian sáng tạo ra thành ngữ “mèo già hoá cáo”, nhằm để chỉ ai đó, ở lâu ngày, sống lâu năm, làm một nghề đã lâu và trở nên tinh ranh, quỷ quyệt, nhiều mưu mẹo... Ví dụ: Tay ấy nghe nói dạo này lão luyện trong việc làm ăn lắm, đúng là mèo già hoá cáo rồi; Mèo già thì hóa cáo, làm nghề kế toán bằng ấy năm,bà ta chẳng khó gì trong việc “phù phép” mấy phi vụ làm ăn bạc tỉ vừa qua... Cách đánh giá này rõ ràng là nghiêng về chiều âm, có nghĩa tiêu cực.
Ở một số địa phương, người ta còn nói: Mèo già hoá cáo, kháo già hoá vàng tâm. Kháo là giống cây cùng họ với quế, cao tới vài chục mét, gỗ được dùng làm cột nhà. Cây kháo lâu năm, gỗ rất chắc làm người ta nhầm là gỗ vàng tâm (hay dân buôn bán cố tình nhập nhằng với vàng tâm; vàng tâm: cây cùng họ với giổi, khi trưởng thành thì cho ta một loại gỗ thớ mịn, rắn chắc, rất bền). Hoặc còn có câu: Mèo già hoá cáo, táo già hoá thần chủ. Cây táo là một loại cây ăn quả, khi già thì gỗ của nó rất quý, được vị nể, chẳng kém gì các tấm thần chủ (thần chủ: tấm gỗ trên mặt ghi tên người đã khuất để thờ phụng, theo quan niệm tín ngưỡng thì phải chọn gỗ táo già, xẻ và chuốt cho nhẵn mặt để viết chữ Nho mực tàu lên đó thì mới thiêng). Trong các câu tục ngữ này, ta thấy dân gian muốn rút ra một kinh nghiệm trong đời sống: Khi sự vật phát triển tới một độ nào đó, đã có một sự chuyển đổi “từ lượng thành chất”, giống như hiện tượng “quá mù ra mưa” vậy… Theo Nguyễn Đức Dương (Từ điển Tục ngữ Việt, NXB Tổng hợp TPHCM, 2010) thì “Mèo hễ già đi thường sẽ tinh khôn chẳng kém gì lũ cáo” (tr. 556).
Như thế, chuyện mèo già hoá cáo rõ ràng là không có. Mèo có già “khú đế” cũng chẳng có cơ hội biến thành cáo được. Đó chỉ là một cách nói “thành ngữ hoá” dựa trên một sự liên tưởng của dân gian mà thôi: Mèo già lọc lõi, mưu cao/ Khác gì lũ cáo bờ ao nhà mình!
PGS TS PHẠM VĂN TÌNH
