Đó là một làng Mường với những ngôi nhà sàn nằm chênh vênh dưới chân núi Bà (ở thôn 5 và thôn 6 của xã Trà Giang), nhìn hoàn toàn khác lạ so với người dân bản địa như dân tộc Cor, M'Nông, Xê đăng… Và người "khai sinh" ra ngôi làng này là vợ chồng già Mớp (Bùi Văn Mớp, 61 tuổi). Quê ông Mướp ở xã Miền Đồi (huyện Lạc Sơn, tỉnh Hòa Bình).
Khoảng những năm 1985 - 1987, cuộc sống ở quê với cảnh đất chật người đông, không một tấc đất cắm dùi, nhiều người phải trôi dạt ăn xin khắp nơi. Tình cờ nghe người bạn từng là bộ đội ở vùng núi Trà My (tỉnh Quảng Nam) kể về một “vùng đất hứa”. Thế là giấc mơ về vùng đất ấy cứ ngày đêm thôi thúc, ông quyết tâm rời vợ và bầy con dại ra đi.
Rời Hòa Bình, ông đón xe Nam tiến rồi tìm đến vùng Trà My. “Thuở ấy còn heo hút lắm!” – ông Mướp nhớ lại. Sau nhiều ngày rong ruổi trèo đèo, vượt suối để “coi đất”. Cuối cùng, ông cũng chịu dừng lại bên vùng đất nằm bên sông Trường. “Khi ấy đi qua đây, thấy đất đai khá tốt, một vùng cỏ tranh mọc dày, xung quanh là rừng già, xa xa có tiếng suối chảy, tôi không thể rời đi đâu được nữa. Tôi đã cùng người em họ dựng lều, phát quang, trỉa (trồng) lúa, trồng sắn”.
Sau mấy mùa thu hoạch, khi đất đã thành khoảnh, lúa đã đầy bồ, ông Mướp trở về Bắc đón cả nhà vào đoàn tụ. “Hai vợ chồng có 5 người con, trong đó, 2 đứa đã lập gia đình nên chỉ có 3 theo bố mẹ vào đây. Ngày đi, hai con lớn và anh em không cho. Cả nhà "chia con" trốn đi trong đêm và hẹn gặp ở bến xe.
Thế nhưng cũng bị anh em tìm được rồi đưa về. Vượt qua bao lần ngăn cản, cuối cùng cả gia đình cũng có mặt ở đây” – bà Vũ, vợ ông Mướp kể.
Ngày mới vào, tài sản gia đình chỉ có mấy cái xoong nồi, chén, bát, một bao lúa giống và 7 ngàn đồng. Thức ăn chủ yếu rau rừng, cá bắt dưới suối, sông Tranh, thịt săn bắt trong rừng. Ốm đau lấy cây rừng sắc uống. Sống chẳng có ai thân quen, một mình, một khu vực rộng lớn, vậy mà trong 3 năm, gia đình chinh phục được vùng đất. Cũng bởi cái đói nó khiến con người ta gan lỳ. Ba con nhỏ tá túc trong lều, còn hai vợ chồng, ban ngày thì ra huyện làm thuê cho người hoặc lên rừng bứt mây để có cái ăn. Ban đêm thì cuốc ruộng, đào mương dẫn nước về ruộng...
Theo chân vợ chồng già Mướp, những người Mường khác lần lượt vào đây sinh sống. Và giờ đây, từ trung tâm UBND xã Trà Giang đi về hướng Nam, đập vào mắt là một thung lũng bình yên với cánh đồng lúa ngả màu vàng óng.
Cuối những quả đồi là những ngôi nhà sàn nổi bật trên nền những ruộng lúa xanh rì. Mùa nào cũng vậy, đến bản Mường sẽ thấy một Tây Bắc “đi lạc” giữa lòng xứ Quảng với giữa màu xanh bạt ngàn của núi rừng, nhà cửa san sát.
Nổi bật nhất giữa vùng này là căn nhà sàn của già Mướp. Ngoài căn nhà sàn, người Mường ở xã Trà Giang còn rất đỗi tự hào về cây lát hoa. Với họ, cây lát hoa là một biểu tượng, một mảnh hồn quê của núi rừng Tây Bắc giữa Trường Sơn.
Sự có mặt của đồng bào Mường đã góp phần làm thay đổi hẳn diện mạo, thói quen sinh hoạt, phương thức canh tác của người dân bản địa. Bản tính siêng năng, chăm làm đã lan tỏa mạnh mẽ đến đồng bào Cor, Cadong, Xê đăng…
“Người ta ta ở nơi khác đến, chăm làm, có của dư, của để. Mình sống trên mảnh đất của ông cha, trông thấy vậy hổ thẹn lắm!” – anh Hồ Văn Phụng (xã Trà Giang) nói. Ở bản Mường, một năm có hai cái Tết! Cuộc sống từ ngày lập làng đến bây giờ, trải qua bao thăng trầm nhưng họ vẫn giữ được: ngày Tết Độc Lập 2.9 và ngày Tết Nguyên Đán.
Dù xa quê hương bản xứ, người Mường vẫn không quên mang theo hồn cốt của quê hương. Những bộ quần áo thổ cẩm dệt tay được khoác lên trong “ngày đặc biệt” như những cánh hoa ban – vốn là sản phẩm, trở thành thương hiệu của núi rừng Tây Bắc – đã bung nở giữa lòng đất Quảng mặn mà…
