1. Những câu chuyện từ một vương phủ ở Huế, nhà văn Vĩnh Quyền dắt bạn đọc đi theo chân nhân vật đến những miền xa lạ. Rồi ở nơi xa lắc lơ tận nước Mỹ, nước Nhật, nước Pháp, nhân vật kể câu chuyện về đất nước Việt Nam để bạn đọc được đọc thêm những trang sử trong trang văn, hay và xúc động đến nghẹn lòng.
Như chuyện người cha của họa sĩ Tôn Thất Cẩm Phong, cùng với một cao thủ võ lâm là sư thúc của mình đột nhập Tòa Khâm tìm cách hủy một văn ước mà triều đình ký với Pháp nhưng có điều khoản bất lợi cho Việt Nam. Bất thành, sư thúc của ông hy sinh, tiếp theo sau là một trí thức yêu nước làm việc cho Pháp, tiếp tục hoàn thành sứ mạng vua Duy Tân giao, hủy bản văn ước bằng chất độc. Người trí thức yêu nước này cũng hy sinh vì bị nhiễm chính chất kịch độc đó.
Với những trang viết về giai đoạn chí sĩ yêu nước Việt Nam kháng Pháp, Vĩnh Quyền chứng tỏ là nhà văn viết tiểu thuyết lịch sử cực kỳ hấp dẫn. Một Thái Phiên hào hoa và đào hoa, một Trần Cao Vân kiêu hãnh, cùng với Tôn Thất Đề, Nguyễn Quang Siêu gan góc, bốn người yêu nước ngẩng đầu chịu án tử trong một chiều vàng ở pháp trường An Hòa khiến cho quỷ khóc thần sầu.
2. Vĩnh Quyền là người Huế, có những tác phẩm viết về Huế đã xuất bản, nhưng “Trong vô tận”, dường như anh cố gắng hết sức để đặc tả chân dung văn hóa Huế, người Huế với tất cả những gì độc đáo nhất, khác biệt nhất, từ gia đạo, gia quy, đến lời ăn tiếng nói, thái độ, cung cách ứng xử với cộng đồng xã hội. Những câu chuyện tình của đôi lứa Huế thời xa xưa đó rất đẹp, rất chung thủy và rất Huế.
Như cuộc tình của chàng thanh niên trong vương phủ, nhảy núi theo cách mạng chống Mỹ và hy sinh trên núi Kim Phụng. Cha của anh là anh của họa sĩ Tôn Thất Cẩm Phong, không đồng ý với việc anh nhảy núi, nhưng rồi anh vẫn ra đi. Cha anh đêm đêm ngồi nhớ con bên bàn cờ hai cha con thường chơi với nhau. Một hôm ông vô tình đi một nước cờ, hôm sau bàn cờ có người đi một nước. Cứ thế tiếp diễn những ngày sau, ông biết con trai hằng đêm vẫn về, đi một nước cờ như tín hiệu anh còn sống và hoạt động cách mạng. Nhưng rồi đến một ngày bàn cờ dang dở, con trai ông không về nữa…
Nàng tên Linh - người yêu của chàng trai nhảy núi ngày xưa ấy - từ Mỹ trở về, xin được rải tro cốt của anh xuống quãng sông trước chùa Linh Mụ, vì chính đó là tâm nguyện của anh từng được anh trải lòng trong một tùy bút trên báo Văn: “Tôi muốn hóa thân vào đáy sông thơm”.
Cái căn cốt Huế mà Vĩnh Quyền muốn khắc cho ra trên trang văn qua từng nhân vật, là một nỗ lực rất có chủ ý, cho nên “Trong vô tận” còn là một tác phẩm kinh điển về con người, văn hóa Huế: “Mỗi người Huế xa quê là một con diều giấy. Càng lộng gió bay xa càng nhìn rõ Huế hơn. Diều chỉ bay cao khi sợi dây nối mặt đất chưa dứt. Lại có người cả đời sống ở Huế mà vẫn xa quê, vẫn là con điều khát gió”.
3. Về nghệ thuật, Vĩnh Quyền sáng tạo ra nhiều nhân vật xưng tôi, các nhân vật đó thuộc các thế hệ của một dòng họ ở Huế, họ xuất hiện cắt ngang câu chuyện của nhau, như những đường vẽ không rõ nét trong một bức tranh thời gian khó nhận ra. Nhưng càng đọc, càng hiển hiện một dòng chảy thông suốt về câu chuyện của một dòng họ, và qua đó để nhìn lại một phần chân dung lịch sử đất nước.
Trả lời nhà văn Mỹ Zac Herman trên Tạp chí "Nhà văn và Tác phẩm", Vĩnh Quyền cho rằng: “Với tiểu thuyết truyền thống, nhà văn giữ vai trò trung gian giữa bạn đọc và nhân vật ngôi thứ ba của mình, thông qua quan sát, mô tả vẻ ngoài và phán đoán trạng thái tâm lý bên trong của nhân vật. Trong khi với nhân vật ngôi thứ nhất, tác giả giấu mình sau ngôn ngữ, tạo cơ hội bạn đọc tham gia câu chuyện, trực tiếp nghe thấu dòng ý thức (stream of consciousness) và cả vô thức bí ẩn không lường của nhân vật để tự thân khám phá cái tôi sâu thẳm của nhân vật, thậm chí hòa nhập vào nhân vật.
Hoạt động bề ngoài của nhân vật ngôi thứ ba phụ thuộc vào chuỗi logic tâm sinh lý, logic xã hội, logic không gian thời gian, là những khuôn khổ khách quan mà nhà văn phải tuân theo trong quá trình sáng tạo nhân vật và phát triển nhân vật, cũng như trong xây dựng toàn bộ cấu trúc tác phẩm. Trong khi nhân vật ngôi thứ nhất cho phép nhà văn hầu như thoát khỏi những ràng buộc như vậy.
Hoạt động bên trong của nhân vật mang tính chủ quan, vượt qua giới hạn của logic lý tính, buông trôi tự nhiên theo dòng ý thức mông lung, trong đó hồi ức và giấc mơ là những chuyến tàu, những đôi cánh không lập trình điểm đến, có khả năng đưa nhân vật xuyên không gian thời gian, thâm nhập thế giới vô thức chưa từng biết, thậm chí trước đó chưa có ý định bước vào.
Tất nhiên hoạt động của ý thức, dẫu huyền ảo không lường như thế, rốt cuộc cũng hình thành logic của nó. Nhưng là thứ logic mở, hữu ích và thi vị đối với nhà văn. Nói cách khác, mở rộng biên độ hiện thực và mời đón bạn đọc tham gia câu chuyện đa thanh thông qua nhân vật ngôi thứ nhất là những hiệu ứng nhà văn hướng đến khi sử dụng kỹ thuật dòng ý thức trong quá trình sáng tác “Trong vô tận”.
Nhân vật xưng tôi đầu tiên là chàng thanh niên của thế hệ hôm nay thuộc dòng họ Tôn thất, sống ở Mỹ, học lịch sử, đang viết luận văn “Nước Đại Nam - cường quốc Đông Á”. Anh theo ngành học lịch sử và đề tài Việt Nam bởi lẽ, nhiều người Việt đang quên dần mình là ai, từ đâu đến. Và bởi vì, chàng ta nghĩ rằng, khó có mấy người Việt điền đầy đủ và theo thứ tự tên các triều đại trong lịch sử nước nhà vào một mẫu liệt kê, đó là kê khai “lý lịch dân tộc”.
Vì sao là cường quốc Đông Á, theo tranh luận của chàng trai với người bạn cũ của mình, đó là: “Một nước ba lần cản vó ngựa quân Mông Cổ từng chinh phục Trung Hoa, Nga, hàng chục nước Tây Á và Châu Âu mà không cường quốc thì là gì? Một nước hơn một nghìn năm, từ năm 111 trước công nguyên đến 905 không ngừng kháng chiến chống Tàu để cuối cùng giành độc lập mà không cường quốc thì là gì? Người Pháp chỉ cần 3 tháng đến 3 năm để đánh bại và đặt nền đô hộ lên hàng chục nước trên thế giới, nhưng phải mất 30 năm mới lập được chế độ bảo hộ trên toàn cõi Việt Nam, đất nước như vậy không cường quốc là gì?”.
Chàng trai trẻ thế hệ hôm nay từ Mỹ trở về Việt Nam, đọc lại những trang viết của cha mình, một người cuối cùng trong gia đình tiếp xúc chữ Nôm, và cha anh ưu tư khi biết rằng trên thế giới, tính cả Việt Nam, chỉ khoảng 100 người đọc thông viết thạo chữ Nôm. Có nghĩa là con cháu đời sau không đọc được sách của tiền nhân, đó là sự đứt gãy đường truyền văn tự khó cứu vãn.
Người đó là con trai của họa sĩ Tôn Thất Cẩm Phong, tìm đọc thư tịch cổ và các công trình nghiên cứu liên quan đến biển đảo tổ quốc, để xác tín rằng, các vua Gia Long, Minh Mạng đã khai phá hai quần đảo Hoàng Sa và Trường Sa, cắm trụ chủ quyền, dựng bia lập miếu, trồng cây, đo đạc, vẽ bản đồ. Cảm xúc trước những trang sử đầy tầm nhìn của tiền nhân, ông đã tâm sự qua trang viết của mình rằng: “Làm con dân một nước có đặc điểm địa lý đất dài tới đâu biển ôm theo tới đấy cùng với hàng nghìn đảo lớn nhỏ mà chưa nghĩ suy, chưa hiểu thấu, chưa làm gì vì tình trạng biển đảo của đất nước là có tội”.
Đọc đến trang cuối cùng, sau khi đã đi qua nhiều chặng đường lịch sử của đất nước, qua số phận của từng nhân vật, điều đọng lại trong tâm trí và trái tim người đọc “Trong vô tận” chính là lòng yêu nước thương nòi.
* "Trong vô tận"- tiểu thuyết của Vĩnh Quyền, NXB trẻ 2019.
