Chứa đựng những thông tin tư liệu đồ sộ
Ở Việt Nam, mộc bản triều Nguyễn là di sản tư liệu thế giới đầu tiên được UNESCO công nhận năm 2009. Đó là những văn bản chữ Hán - Nôm được khắc ngược trên gỗ để in sách tại Việt Nam vào thế kỷ XIX và đầu thế kỷ XX.
Tất cả nội dung bản thảo được khắc trên mộc bản triều Nguyễn đều được Hoàng đế trực tiếp ngự lãm, phê duyệt bằng bút tích trước khi giao cho những người thợ tài hoa nhất trong cung khắc lên gỗ quý. Đây là những tài liệu gốc, độc bản, có giá trị, phục vụ cho việc nghiên cứu lịch sử và văn hóa Việt Nam thời cận đại.
Tài liệu mộc bản triều Nguyễn được hình thành chủ yếu trong quá trình hoạt động của Quốc sử quán triều Nguyễn tại Huế. Đây là khối tài liệu đặc biệt quý hiếm, do giá trị về mặt nội dung, đặc tính về phương pháp chế tác và những quy định rất nghiêm ngặt của triều đình phong kiến về việc ấn hành và san khắc. Những tài liệu này được coi là quốc bảo, chỉ những người có trách nhiệm và thẩm quyền làm việc tại Quốc sử quán mới được tiếp xúc và làm việc với chúng.
Nói về mộc bản Phật giáo Huế, thì chùa Từ Đàm (TP.Huế) là nơi có số lượng mộc bản lớn nhất trong số 13 địa điểm mà nhóm nghiên cứu khảo sát. Không chỉ phong phú về chủng loại và niên đại, chúng còn cung cấp nhiều thông tin giá trị về những nơi tàng bản trước đó.
Bộ ván khắc Kim Cang Kinh được xác định có niên đại xưa nhất tại xứ Đàng Trong, vô cùng quý giá được tìm thấy ở thời điểm hiện tại. Ván khắc được khắc năm Chính Hòa thứ 19 (1698), tức dưới thời chúa Nguyễn Phúc Chu. Hay như bộ ván khắc Tam Kiếp Tam Thiên Tôn Phật Danh Kinh được khắc vào năm Cảnh Hưng thứ 33 (1772). Trải qua hàng trăm năm, nhưng những hoa văn, chữ nổi trên ván gỗ vẫn còn rất sắc nét. Không chỉ có văn tự, người xưa rất tài hoa khi chạm khắc lên những ván gỗ nhiều hình ảnh, họa tiết tinh xảo.
Nguy cơ mai một “quốc bảo”
Trao đổi với phóng viên Lao Động, Đại đức Thích Không Nhiên - Phó Chủ biên kiêm Thư ký ấn phẩm Liễu Quán thuộc Trung tâm Văn hóa Phật giáo Liễu Quán Huế - cho biết: Mộc bản Phật giáo Huế là một di sản tư liệu có giá trị không chỉ đối với Phật giáo mà còn là phần không thể tách rời trong dòng chảy văn hóa dân tộc, liên quan đến văn hóa học, sử học, ngôn ngữ học của xứ Đàng Trong, của Huế qua các thời kỳ lịch sử.
“Qua thời gian, nhiều tấm mộc bản bị hư hỏng. Không riêng gì Phật giáo mà các tổ chức xã hội, cơ quan hữu quan cần có biện pháp hỗ trợ đối với việc lưu trữ, gìn giữ và phát huy giá trị di sản quý giá này. Đây không chỉ là Pháp bảo của riêng Phật giáo mà còn là quốc bảo”, thầy Thích Không Nhiên nói.
Sau khi đưa về Học viện Phật giáo Việt Nam, hơn 800 mộc bản này được làm vệ sinh theo cách dùng bàn chải để đánh và nước phun lên trước khi tiến hành các công đoạn phân loại, biên mục, số hóa và in sao. Tất cả chỉ mới dừng lại ở những thao tác thủ công thô sơ nhất.
Cũng như mộc bản triều Nguyễn đang được lưu trữ ở Đà Lạt, mộc bản Phật giáo Huế đang dần xuống cấp bởi sự lão hóa tự thân, khí hậu khắc nghiệt… dẫn đến sự thất thoát đáng báo động.
Ông Nguyễn Xuân Hùng - Giám đốc Trung tâm Lưu trữ quốc gia IV (Cục Văn thư và Lưu trữ Nhà nước) cho hay, các chuyên gia trong ngành thống nhất cơ bản điều kiện tốt nhất khi nhiệt độ không trên 21 và không thấp dưới 18 độ C, độ ẩm ở mức 60% ±2%, ánh sáng không quá 50 lux, cùng với đó sử dụng máy lọc không khí để lọc các chất ô nhiễm. “Tuy nhiên, với mộc bản Phật giáo Huế thì hiện chưa có điều kiện, vì thế trước mắt cần lưu giữ trong không gian thông thoáng, khí hậu lưu thông, đảm bảo tính khô ráo và đặc biệt tránh ánh sáng trực tiếp chiếu vào. Chúng tôi sẵn sàng hỗ trợ Học viện Phật giáo Việt Nam và các chùa ở Huế các phương pháp vệ sinh hiện đại, cũng như cách bảo quản. Dài hơi hơn sẽ nghiên cứu xử lý các mộc bản hư hỏng nặng và số hóa 3D toàn bộ để lưu trữ dữ liệu, phục vụ cho việc trưng bày, in ra giống bản gốc” - ông Hùng chia sẻ.
Thạc sĩ Lê Thọ Quốc - Phân viện Văn hóa nghệ thuật quốc gia tại Huế, thành viên nhóm nghiên cứu mộc bản Phật giáo Huế nêu ý kiến, đã đến lúc cần có một đề án cụ thể, với những giải pháp bảo tồn một cách khoa học ở một trung tâm lưu trữ chung, nếu không Việt Nam sẽ mất đi chính di sản xứng đáng là “quốc bảo”.
Sau nhiều năm khảo sát, nhóm nghiên cứu mộc bản Phật giáo Huế đã tiếp cận được 13 địa điểm, phát hiện gần 3.000 mộc bản tích hợp đa niên đại, chủng loại và cả mộc bản tranh đồ họa cổ vô cùng độc đáo, quý giá. Nhiều nhất ở chùa Từ Đàm với 1.319 mặt khắc, ít nhất là chùa Tra Am chỉ 1 mặt khắc.
