Cội nguồn và tương lai qua nhãn quan của David Christian

Huy Minh (tổng hợp) |

“Cội nguồn: Lịch sử vĩ đại của vạn vật”, tác phẩm mới nhất của David Christian đã có mặt tại Việt Nam và mới được NXB Dân Trí và Omega Plus ấn hành. Ông đã xâu chuỗi các lĩnh vực khác nhau: Thiên văn, khảo cổ, sinh học phân tử, kinh tế học hành vi... và khiến chúng cùng nói chung một ngôn ngữ trong một câu chuyện có thể khiến hết thảy chúng ta choáng ngợp.

1. David Christian (30.6.1946) là giáo sư Lịch sử tại Đại học Macquarie, tác giả của những cuốn sách nổi tiếng: “Bản đồ thời gian: Khúc mở đầu về Lịch sử vĩ đại” (2003); “Thế giới một thoáng này” (2008) và đến nay là “Cội nguồn: Lịch sử vĩ đại của vạn vật”. Ông là đồng sáng lập Dự án Lịch sử vĩ đại (Big History) cùng Bill Gates, với nhiều bài phát biểu quan trọng tại các hội nghị trên khắp thế giới, trong đó có Diễn đàn Kinh tế Thế giới Davos. Trong tác phẩm mới nhất - “Cội nguồn”, thay vì chỉ tập trung nghiên cứu những mảnh thời gian nhỏ nhất, nhấn mạnh vào từng thời điểm, từng cá nhân hay tài liệu cụ thể như nhiều nhà sử học vẫn làm, tác giả đã tiếp cận lịch sử theo hướng khác, bao quát toàn bộ các giai đoạn từ vụ nổ Big Bang đến hiện tại hay thậm chí tương lai xa hơn và sau đó, cô đọng kiến thức vào 400 trang sách.

Ý tưởng về việc hình thành một lịch sử chung cho toàn nhân loại không hoàn toàn mới. Năm 1986, nhà sử học William McNeill cho rằng, xây dựng một lịch sử “thống nhất về những chiến thắng và các khổ nạn của toàn nhân loại” là “trách nhiệm chung của các nhà sử học chuyên nghiệp trong thời đại chúng ta”. Trước đó, H.G.Wells cũng đã viết về ý tưởng lịch sử chung của toàn nhân loại khi đánh giá các hậu quả của Thế chiến I. Ông nói: “Không thể đạt được hòa bình lúc này, trừ khi có một nền hòa bình chung trên toàn thế giới; không thể có sự thịnh vượng ngoại trừ sự thịnh vượng chung. Nhưng không thể có hòa bình và thịnh vượng chung nếu không có những ý niệm lịch sử chung...”

Qua thời gian, ý tưởng này ngày càng được chứng thực khi quá trình toàn cầu hóa và sự truyền bá những ý tưởng mới đang dần ăn mòn niềm tin của con người vào các kiến thức truyền thống. Trong cơn bão sáng tạo của thời hiện đại, câu chuyện mới về cội nguồn của D.Christian đã xuất hiện, mang tính toàn cầu, giàu ý nghĩa, được xây dựng trên cơ sở của các lĩnh vực khoa học hiện đại khác nhau, những vẫn mang đầy yếu tố bí ẩn, đáng sợ như bất kỳ câu chuyện truyền thông về nguồn gốc khác. Câu chuyện đó chưa hoàn thiện và có thể cần kết hợp kiến thức từ những câu chuyện nguồn gốc truyền thống để có thể tồn tại và được lưu truyền một cách bền vững. Nhưng “Cội nguồn” của D.Christian xứng đáng được biết đến rộng rãi, bởi nội dung trong cuốn sách xây dựng dựa trên di sản thông tin và kiến thức toàn cầu đã được kiểm tra cẩn thận. Đây cũng là câu chuyện nguồn gốc đầu tiên có khả năng bao quát kiến thức xã hội và văn hóa của loài người từ khắp nơi trên thế giới, một câu chuyện có thể phù hợp với truyền thống ở Buenos Aires cũng như Bắc Kinh, Lagos hay London. Xâu chuỗi lịch sử, nhìn nhận hiện tại và suy tư về tương lai, xin lược trích một số ý kiến của D.Christian viết trong cuốn sách này.

2. Vũ trụ thực sự thờ ơ với số phận của chúng ta. Nó là một đại dương năng lượng rộng lớn mà các con sóng nhỏ riêng lẻ như chúng ta chỉ là phù du, các sự kiện trôi nổi. Khoa học hiện đại nắm bắt được sự thờ ơ đáng sợ của vũ trụ thông qua các định luật thứ nhất và thứ hai của nhiệt động lực học. Nhưng con người, giống như tất cả các sinh vật sống khác, chúng ta có mục tiêu riêng và đã bắt đầu những hành trình dài để đạt được nó, bất chấp sự thờ ơ của vũ trụ. Cảnh giác, quyết tâm và hy vọng, đây là những đức tính quan trọng của bất kỳ ai trong khi thực hiện một nhiệm vụ, bởi vì người lữ hành bỏ lỡ cơ hội hoặc từ bỏ quá sớm hoặc rơi vào tuyệt vọng thường gặp phải thất bại khi đối mặt với một tương lai không thể đoán trước đầy những nguy hiểm cũng như những cơ hội.

Nếu sinh quyển mất dần, không có nhiệm vụ nào có thể thành công. Hãy xem xét các nhiệm vụ của con người được mô tả trong phần mở đầu của tài liệu Liên Hợp Quốc về “Biến đổi thế giới của chúng ta”, xuất bản năm 2015: Tất cả các quốc gia và tất cả các bên liên quan, hợp tác với nhau, sẽ thực hiện kế hoạch này. Chúng ta quyết tâm giải phóng loài người khỏi sự chuyên chế của nghèo đói và túng quẫn, chữa lành và bảo vệ hành tinh của chúng ta. Chúng ta quyết tâm thực hiện các bước táo bạo và biến đổi cần thiết để chuyển thế giới sang một con đường bền vững và kiên cường. Khi chúng ta bắt đầu cuộc hành trình tập thể này, chúng ta cam kết rằng sẽ không có ai bị bỏ lại phía sau.

David Christian (trái) và Bill Gates, hai nhà đồng sáng lập dự án Lịch sử vĩ đại.  Ảnh: Theaustralian
David Christian (trái) và Bill Gates, hai nhà đồng sáng lập dự án Lịch sử vĩ đại. Ảnh: Theaustralian

Tài liệu tiếp tục viết: Mọi người: Chúng ta quyết tâm chấm dứt nghèo đói, dưới mọi hình thức và quy mô của chúng, và đảm bảo rằng tất cả con người có thể đáp ứng vị thế của họ về nhân phẩm và bình đẳng trong một môi trường lành mạnh. Hành tinh: Chúng ta quyết tâm bảo vệ hành tinh khỏi sự suy thoái, bao gồm thông qua tiêu thụ và sản xuất bền vững, quản lý bền vững tài nguyên thiên nhiên và hành động khẩn cấp về biến đổi khí hậu, để có thể hỗ trợ nhu cầu của các thế hệ hiện tại và tương lai. Sự thịnh vượng: Chúng ta quyết tâm đảm bảo rằng tất cả con người có thể tận hưởng cuộc sống thuận lợi, đầy đủ; tiến bộ kinh tế, xã hội và công nghệ diễn ra hài hòa với tự nhiên.

Có 17 mục tiêu phát triển bền vững và 169 mục tiêu cụ thể sẽ đạt được trong mười lăm năm tới, nếu mọi việc suôn sẻ.

3. Điều kỳ lạ là, rất ít hệ thống giáo dục hiện đại dành nhiều thời gian giảng dạy một cách có hệ thống về tương lai. Sự lãng quên này là điều đáng ngạc nhiên, bởi vì suy nghĩ về tương lai là điều mà tất cả sinh vật có não đều làm và con người chúng ta làm điều đó tốt hơn cả. Cho dù chúng thuộc về con người hay tinh tinh, bộ não tạo ra các mô hình đơn giản hóa về thế giới như hiện tại. Chúng cũng tạo ra các mô hình về cách thế giới có thể thay đổi. Giống như nhà môi giới chứng khoán và nhà khí hậu học, não bộ đang kinh doanh các mô hình tương lai. Bằng cách đó, chúng báo động chủ sở hữu của chúng về các cơ hội và cũng như những mối nguy. Ngày nay, con người chúng ta có thể thử nghiệm các dự đoán tương lai với các kỹ năng tuyệt vời và trên một quy mô vô cùng to lớn. Suy đoán về những gì xảy ra tiếp theo sẽ đưa chúng ta vào một thế giới đáng sợ, không thể dự đoán, nhưng có lẽ là một thế giới không tưởng của tương lai. Ở quy mô này, các mô hình của chúng ta thực sự chỉ là dự đoán. Cơ hội để chúng xảy ra cũng tương đương với xác suất tìm thấy những bức ảnh quý tộc thế kỷ 19 trong bộ trang phục kẻ ô đang đi xe đạp trên Mặt Trăng. Điều tốt nhất chúng ta có thể làm là lướt qua danh sách một số khả năng dựa trên các xu hướng mà chúng ta có thể nhận thấy được.

Có phải chúng ta sẽ thấy sự xuất hiện của các cấu trúc chính phủ toàn cầu thay thế một phần các quốc gia và cuối cùng sẽ loại trừ nguy cơ chiến tranh hạt nhân? Các phản ứng nhiệt hạch sẽ là nguồn cung cấp năng lượng mới? Nếu vậy, có phải chúng ta sẽ sử dụng nó thận trọng hơn do các tác động đột phá của nó đối với sinh quyển, như một công cụ có thể đặt nền móng cho một cuộc sống tốt đẹp cho mọi người? Hay chúng ta sẽ tìm cách kiểm soát các dòng năng lượng thậm chí còn lớn hơn để tạo ra các nền văn minh có độ phức tạp không thể tưởng tượng được? Nhà thiên văn học người Nga - Nikolai Kardashev - đã lập luận rằng, nếu có những nền văn minh khác có khả năng tương tự như học tập tập thể, nhiều người sẽ học cách nắm bắt tất cả năng lượng có thể sử dụng được ở các hành tinh quê hương họ, trong khi một số người có thể học cách quản lý tất cả năng lượng của hệ Mặt Trời, và một số thậm chí có thể đã học cách khai thác năng lượng của toàn bộ các thiên hà.

4. Điều gì sẽ xảy ra trong một nghìn năm nữa? Liệu con cháu của chúng ta sẽ di cư ra ngoài Trái Đất? Chúng sẽ bắt đầu khai thác các tiểu hành tinh hoặc thiết lập các thuộc địa trên Mặt Trăng hoặc Sao Hỏa? Hoặc (nếu chúng ta nhìn đủ xa về phía trước) trên các hành tinh thân thiện với cuộc sống xung quanh các hệ sao gần đó? Chúng ta sẽ tạo ra các dạng sống mới, loại cây lương thực mới và tiết kiệm năng lượng, hoặc vi khuẩn có thể điều trị bệnh hoặc kiểm tra bệnh ung thư? Chúng ta sẽ chế tạo những cỗ máy nhỏ, thiết bị phẫu thuật nano có thể xâm nhập vào cơ thể chúng ta và sửa chữa các bộ phận bị hỏng; hoặc xây dựng các tòa nhà mà không cần sự giám sát khi chúng tuân theo thiết kế của kiến trúc sư điện tử? Hay chúng ta sẽ chế tạo ra các máy móc thông minh hơn chúng ta? Nếu vậy, có chắc chắn là chúng ta giữ được quyền kiểm soát chúng? Có phải chúng ta sẽ sáng tạo ra những loại người mới? Liệu các cải tiến vi mô và vĩ mô có làm cho chúng ta trở thành người cấy ghép sinh học, cho chúng ta cuộc sống lâu dài và khỏe mạnh hơn, và cuối cùng biến chúng ta thành một thứ gì đó khác biệt, một thứ gì đó không phải con người? Liệu các công nghệ mới có cho phép con người trao đổi ý tưởng, suy nghĩ, cảm xúc và hình ảnh ngay lập tức và liên tục, tạo ra một cái gì đó giống như một tâm trí toàn cầu duy nhất, rộng lớn? Liệu trí quyển - quả cầu của tâm trí - có tách rời một phần khỏi con người chúng ta và biến thành một lớp tâm trí thống nhất mỏng manh lơ lửng trên sinh quyển? Khi nào chúng ta sẽ quyết định rằng lịch sử loài người (như chúng ta hiểu ngày nay) đã kết thúc bởi vì loài của chúng ta không còn có thể được mô tả là Homo sapiens? Liệu khoa học mới sẽ thay đổi sự hiểu biết của chúng ta về bản thân và vũ trụ, làm biến đổi câu chuyện nguồn gốc ngày hôm nay? So sánh những câu chuyện nguồn gốc của ngày hôm nay với những câu chuyện của một trăm năm trước cho thấy điều này có thể sẽ xảy ra rất sớm và không chỉ một lần.

Và tất nhiên, cũng có những ẩn số chưa biết có thể thay đổi chiều hướng trong tương lai chỉ trong một hoặc hai giây. Khoa học và công nghệ của chúng ta có thể đã đủ tốt để thấy được các tác động của tiểu hành tinh đang lao tới và có lẽ sẽ làm một điều gì đó để ngăn cản. Nhưng có thể có những thảm họa khó lường khác, chẳng hạn như... gặp phải những dạng sống khác. Nếu chúng ta bắt gặp chúng, chúng ta sẽ nhìn chúng qua kính hiển vi (hay mắt đã được cấy ghép sinh học)? Hay họ sẽ đón chúng ta bằng những cái nhíp khổng lồ, bỏ chúng ta vào những đĩa thủy tinh lớn và quan sát chúng ta qua kính hiển vi?

Đó là một sự giải thoát để chuyển sang quy mô lớn hơn, nơi chúng ta có thể tập trung một lần nữa vào những thứ tương đối đơn giản như các hành tinh, ngôi sao, thiên hà và chính vũ trụ. Chúng ta có thể theo dõi sự chuyển động của các mảng kiến tạo, vì vậy chúng ta có thể dự đoán được vị trí của các lục địa trong một trăm triệu năm nữa. Hiện tại, có vẻ như các mảng lục địa sẽ tập hợp lại trong một siêu lục địa mới đã được mệnh danh là Amasia vì nó nối liền Châu Á và Châu Mỹ. Số phận cuối cùng của hành tinh Trái Đất sẽ được quyết định bởi sự tiến hóa của Mặt Trời. Mặt Trời của chúng ta sẽ sống thêm khoảng chín tỉ năm. Nhưng nếu nó tiến hóa như những ngôi sao tương tự khác, trong vài tỉ năm nữa, nó sẽ bắt đầu nở rộng và biến thành một sao khổng lồ đỏ, và lớp ngoài của Mặt Trời sẽ bao phủ toàn bộ quỹ đạo Trái Đất. Khi Trái Đất nóng lên, mọi thứ sẽ trở nên khó khăn hơn cho sự sống lớn, và có thể có một khoảng thời gian dài trong đó những kẻ sống sót duy nhất là các vi khuẩn cổ, giống như những người sống sót trong suối nước nóng ở Công viên Yellowstone. Cuối cùng, thậm chí chúng sẽ biến mất khi Trái Đất được khử trùng, và sau đó chết đi và bốc hơi bên trong các lớp bên ngoài của một ngôi sao khổng lồ đỏ đang ngày càng bất ổn và khó lường. Đó là sự kết thúc của hành tinh Trái Đất và của bất kỳ hậu duệ nào còn sống, trừ khi họ đã du hành đến các vùng bên ngoài của hệ Mặt Trời hoặc các hệ sao khác. Đối với Mặt Trời, sau khi trở thành một ngôi sao khổng lồ đỏ trong một thời gian dài, cuối cùng nó sẽ nổ tung, thổi bay các lớp bên ngoài của nó, biến thành một sao lùn trắng, di chuyển xuống dưới cùng của biểu đồ Hertzsprung-Russell, và sau đó đứng đó, nguội dần đi trong thời gian hàng trăm tỉ năm.

5. Vào khoảng thời gian Mặt Trời của chúng ta trở nên bất ổn, thiên hà của chúng ta sẽ va chạm với một thiên hà lân cận, Andromeda. Đây sẽ là một sự kiện bình thường, giống như một vụ va chạm giữa hai đám mây. Nhưng trong mỗi thiên hà sẽ có rất nhiều sóng gió khi các ngôi sao kéo nhau theo những cách không thể đoán trước. Và thiên hà kết hợp Ngân Hà/Andromeda mới sẽ lộn xộn hơn nhiều so với hai thiên hà xoắn ốc tuyệt đẹp riêng lẻ đã tạo ra nó. Vậy điều gì xảy ra cho toàn bộ vũ trụ? Ngày nay, hầu hết nhà vũ trụ học khá tự tin rằng có một câu chuyện cần được kể, bởi vì tương lai của vũ trụ dường như phụ thuộc vào một số lượng nhỏ các biến số.

Những tham số quan trọng là tốc độ giãn nở và lượng vật chất/năng lượng trong vũ trụ. Người ta từng nghĩ rằng, lực hấp dẫn của vật chất trong vũ trụ cuối cùng sẽ chống lại sự giãn nở, làm nó diễn biến ngược lại và thu nhỏ vũ trụ lại thành một nguyên tử nguyên thủy khác, sau đó nổ tung và mở rộng để tạo ra một vũ trụ mới, và trình tự đó có thể được lặp lại trong một chuỗi biến đổi vô hạn không có điểm dừng. Nhưng kể từ khi được phát hiện vào cuối những năm 1990, tốc độ giãn nở của vũ trụ ngày càng tăng, do đó dường như phải tồn tại một loại năng lượng tối đủ mạnh để thắng được lực hấp dẫn của tất cả khối lượng và năng lượng trong vũ trụ. Điều đó cho thấy rằng, vũ trụ sẽ tiếp tục mở rộng mãi mãi với tốc độ ngày càng nhanh hơn.

Khi chúng ta nói về tương lai xa của vũ trụ, chúng ta bắt đầu nhận ra rằng, câu chuyện mà chúng ta đã kể cho đến nay chỉ là phần mở đầu. Đoàn diễu hành của vạn vật có một hành trình dài và đôi khi có khó khăn phía trước. Con người chúng ta sống ngay từ khi bắt đầu lịch sử vũ trụ, và câu chuyện của nó đang bắt đầu. Vũ trụ của chúng ta vẫn còn trẻ và tràn đầy năng lượng; nó có rất nhiều việc để làm và nhiều cấu trúc mới phức tạp để xây dựng.

Nhưng trong một tương lai rất xa, hàng tỉ tỉ tỉ năm sau khi chúng ta biến mất, câu chuyện trở nên đen tối hơn, theo cả nghĩa đen và nghĩa bóng. Vũ trụ sẽ giãn nở nhanh hơn và nhanh hơn, các thiên hà xa xôi sẽ tan biến như những con tàu vượt qua chân trời sự kiện, và cuối cùng, bất kỳ ai hay bất cứ thứ gì còn lại trong thiên hà của chúng ta sẽ cảm thấy cô đơn vô cùng. Các ngôi sao sẽ tiếp tục hình thành và cháy cho đến 1015 (một triệu tỉ) năm nữa trong tương lai, khi tuổi của vũ trụ gấp 10.000 lần hiện nay. Đó có thể xem là tuổi thực sự của vũ trụ vì đến lúc đó những ngôi sao cuối cùng sẽ ngừng cháy, và ánh sáng sẽ biến mất. Thiên hà của chúng ta sẽ biến thành một nghĩa địa đầy những tro than đang nguội đi của các ngôi sao và hành tinh.

Tuy nhiên, vẫn sẽ có những thứ hoạt động trong nghĩa địa này. Các lỗ đen sẽ nuốt chửng phần còn lại của các ngôi sao và hành tinh. Khi chúng đã hoàn thành việc đó, chúng lại lao vào nhau trong các cuộc nội chiến dữ dội và ăn thịt lẫn nhau cho đến khi chỉ còn lại một vài lỗ đen khổng lồ. Các lỗ đen này sẽ tồn tại ở đó trong những khoảng thời gian dài không thể tưởng tượng được, có thể xấp xỉ 10100 năm và sẽ mất dần năng lượng cho đến khi cuối cùng, chúng cũng sẽ cạn kiệt, biến mất và bay hơi. Điều này chỉ ra rằng, mọi thứ tưởng là vĩnh viễn trong vũ trụ của chúng ta thực sự chỉ là phù du. Thậm chí, ngay cả không gian và thời gian cũng sẽ trở thành các dạng đơn thuần, chỉ là các bước sóng trong những đa vũ trụ lớn hơn. Tất cả cấu trúc và trật tự cuối cùng sẽ bị phá hủy. Ít nhất là trong một vũ trụ. Nhưng có lẽ có nhiều vũ trụ hơn đang chờ đợi điều đó.

Huy Minh (tổng hợp)
TIN LIÊN QUAN

Thị trường sách: Muôn nẻo đường tà - không kiểm được?

Thụy Bất Nhi |

Mùa khai giảng bắt đầu, cũng chính là mùa khởi động của thị trường sách. Song, với những người trong ngành xuất bản, chưa bao giờ họ lại thấy thấp thỏm như hiện tại, bởi nạn in và phát hành sách ngoài luồng gần như công khai, không kiểm được.

Bạc Liêu: Bán sách không đúng mẫu, Sở Giáo dục phải thu hồi

NHẬT HỒ |

Đầu năm học mới 2020-2021, Sở Giáo dục Khoa học Công nghệ Bạc Liêu liên tiếp phát hành công văn đến các đơn vị đề nghị mua hàng loạt các loại sách từ mẫu giáo cho đến lớp 9.

Bạc Liêu: Sở Giáo dục Khoa học và Công nghệ đi… bán sách

NHẬT HỒ |

Nhiều phòng giáo dục và trường học lúng túng khi nhận được công văn giới thiệu sách và đề nghị đăng ký mua sách của Sở Giáo dục Khoa học và Công nghệ Bạc Liêu.

Điều gì khiến lăng mộ Nefetari được mệnh danh là ngôi mộ đẹp nhất Ai Cập

Yến Nhi |

Được mệnh danh là "ngôi mộ đẹp nhất Ai Cập", lăng mộ cổ của nữ hoàng Nefetari không chỉ có kiến trúc xa hoa mà còn chứa đựng một câu chuyện hấp dẫn.

Tiền vệ Hùng Dũng: Tôi buồn vì không thể tặng quà thầy Park Hang-seo

AN NGUYÊN |

Tiền vệ Hùng Dũng và các đồng đội tuyển Việt Nam bày tỏ sự tiếc nuối khi không thể mang về món quà ý ở giải đấu cuối cùng của huấn luyện viên Park Hang-seo.

Bắt tạm giam 2 nữ phó giám đốc Bệnh viện TP Thủ Đức

Việt Dũng |

Mở rộng điều tra vụ án sai phạm về đấu thầu xảy ra tại Bệnh viện TP Thủ Đức (TPHCM), Cơ quan Cảnh sát điều tra đã bắt tạm giam 2 phó giám đốc đơn vị này.

Bến xe lớn nhất nước đông nghẹt người về quê đón Tết

MINH QUÂN |

TPHCM - Chiều 16.1, hàng nghìn người đổ về bến xe Miền Đông mới để về quê đón Tết. Do lượng khách tăng đột biến nên bến xe Miền Đông mới không đủ ghế cho khách ngồi chờ, nhiều người phải ngồi dưới sàn nhà.

Tết Hà Nội với hương vị ô mai gừng thân quen

Vân Hoa |

Dịp Tết đến, người người đổ về Hàng Đường, con phố nổi tiếng về mứt, ô mai. Trong đó, ô mai gừng là món được mua nhiều hơn cả, bởi vị cay nồng, ấm đượm rất hợp với tiết xuân.

Thị trường sách: Muôn nẻo đường tà - không kiểm được?

Thụy Bất Nhi |

Mùa khai giảng bắt đầu, cũng chính là mùa khởi động của thị trường sách. Song, với những người trong ngành xuất bản, chưa bao giờ họ lại thấy thấp thỏm như hiện tại, bởi nạn in và phát hành sách ngoài luồng gần như công khai, không kiểm được.

Bạc Liêu: Bán sách không đúng mẫu, Sở Giáo dục phải thu hồi

NHẬT HỒ |

Đầu năm học mới 2020-2021, Sở Giáo dục Khoa học Công nghệ Bạc Liêu liên tiếp phát hành công văn đến các đơn vị đề nghị mua hàng loạt các loại sách từ mẫu giáo cho đến lớp 9.

Bạc Liêu: Sở Giáo dục Khoa học và Công nghệ đi… bán sách

NHẬT HỒ |

Nhiều phòng giáo dục và trường học lúng túng khi nhận được công văn giới thiệu sách và đề nghị đăng ký mua sách của Sở Giáo dục Khoa học và Công nghệ Bạc Liêu.