Xông đất đầu năm thường được diễn ra ngay sau thời khắc Giao thừa giữa năm cũ và năm mới cho đến ngày mùng 1 Tết, là lúc đánh dấu vận thế mới của con người và nơi sinh sống.
Theo nhà nghiên cứu Văn hoá dân gian Nguyễn Hùng Vĩ: Mỗi gia đình có địa vực riêng của mình, người khác đến địa vực đó được gọi là xông đất. Xông là tiến lên, nhập vào, đất là địa vực của gia đình đó. Vậy nên, ngày Tết là ngày thiêng liêng, ngày mở đầu cho một năm mới thì những người đến đầu tiên với gia đình đó chính là xông đất.
Người dân Việt tin rằng ngày mùng 1 là ngày khai trương cho năm mới, họ cho rằng vào ngày đầu năm những người hợp tuổi xông đất, xông nhà trong năm mới sẽ là người đem lại cho gia đình tài lộc, bình an, may mắn và sức khỏe trong năm mới.
Cha ông ta tin rằng, người đầu tiên đến xông đất nhà năm mới cho gia chủ sẽ ảnh hưởng sâu sắc tới vận mệnh và công việc làm ăn của gia đình chủ nhà trong cả đó. Do vậy, gia chủ thường rất cẩn thận khi lựa chọn người đầu tiên đến nhà sau giao thừa.
Chia sẻ về việc lựa người xông đất, nhà nghiên cứu Văn hoá dân gian Nguyễn Hùng vĩ cho biết: “Chủ nhà rất kén người xông đất. Những người xông đất mà được người ta chờ đón nhất đó chính là trẻ em. Bởi vì trẻ em đem đến sự vui vẻ, may mắn cho gia chủ.
Ngoài trẻ em, người kỹ tính sẽ xem tuổi của người đến xông đất năm nay xem có hợp với gia chủ hay không, có làm ăn phát đạt hay không, có đem đến may mắn hay không và mời những người hợp tuổi đến xông đất cho mình”.
Thông thường người ta chọn khách đến xông đất là người hợp tuổi, hợp mệnh với gia chủ, tính tình vui vẻ, khỏe mạnh, làm ăn khấm khá. Một cách xông đất khác cũng khá phổ biến là lựa chọn người "dễ vía" trong gia đình ra đi từ trước giờ giao thừa, sau lễ Giao thừa thì xin hương lộc hoặc hái cành lộc ở đình chùa mang về. Bước sang năm mới, người này sẽ trở về “xông nhà” cho gia đình mình, mang sự tốt đẹp quanh năm về cho gia đình.
Theo tục lệ xông đất đầu năm, khách đến nhà xông đất cần phải chuẩn bị trang phục tươm tất, gọn gàng, màu sắc rực rỡ, tươi sáng để gia chủ cả năm no ấm, đủ đầy. Nếu có thể, khách đến xông nhà nên đem theo một chút quà Tết để biếu gia chủ như: Một chai rượu, bánh chưng, bánh tét hay một hộp mứt tết.
Ngày nay, phong tục xông đất được đơn giản hóa, khách đến xông nhà chỉ cần mang theo những phong bao lì xì đỏ để mừng tuổi cho gia chủ, trẻ con trong nhà. Chủ nhà cũng tặng cho vị khách xông đất phong bao lì xì để chúc may mắn.
