Bài viết đề xuất 4 nhóm giải pháp quan trọng hiện nay tại Thành phố Hồ Chí Minh trong việc giúp cho công tác bảo tồn và quản lý di sản kiến trúc quy hoạch một cách hiệu quả hơn nhưng vẫn đảm bảo sự hài hòa, tạo điều kiện cho các phát triển tương lai.
1 - Kiện toàn cơ sở pháp lý bao trùm tất cả thể loại bảo tồn di sản trong công tác nghiên cứu, thực hiện, và quản lý
Trong thời kỳ phát triển đô thị hóa mạnh mẽ tại Thành phố Hồ Chí Minh kể từ thập niên 1990 đến nay, mâu thuẫn giữa công tác bảo tồn và phát triển ngày càng sâu sắc. Số lượng các di sản quy hoạch kiến trúc bị tổn hại, hư hao, bị phá bỏ để làm dự án là rất lớn, thậm chí còn cao hơn mức độ bị tàn phá bởi chiến tranh trước đó.
Kinh nghiệm quốc tế cho thấy, có 4 cách ứng xử chính đối với công trình di sản quy hoạch kiến trúc như sau:
Bảo tồn di sản (preservation), là định hướng giữ lại các công trình và bao cảnh vào thời điểm lịch sử của chúng, tôn trọng và giữ lại tất cả thay đổi xảy ra trong các thời kỳ trong quá khứ, nếu có.
Cải tạo di sản (rehabilitation), là định hướng cho phép sửa chữa, nâng cấp và bổ sung thêm cho các công trình di sản, nhưng vẫn phải tuân thủ các nguyên tắc tạo lập nên bản sắc lịch sử của công trình.
Phục hồi di sản (restoration), là định hướng tái lập tình trạng ban đầu khi công trình di sản được xây dựng đầu tiên, gỡ bỏ tất cả thay đổi điều chỉnh xảy ra trong các thời kỳ lịch sử kế tiếp.
Tái thiết di sản (reconstruction), là định hướng tái tạo mới một công trình di sản, hoặc một tổ hợp di sản với bao cảnh, đã bị hủy hoại theo thời gian.
Luật Di sản Văn hóa tuy đã và đang góp phần bảo tồn các Di sản Văn hoá Việt Nam, nhưng việc thực hiện vẫn còn khá nhiều bất cập, đặc biệt là trong lĩnh vực bảo tồn di sản quy hoạch kiến trúc. Vì luật này chỉ tập trung vào lãnh vực bảo tồn di tích, cần gấp rút bổ sung các điều khoản pháp lý cho việc xây dựng các giải pháp cải tạo di sản, phục hồi di sản và tái thiết di sản.
2 - Ưu tiên bảo tồn công trình di sản trong mối gắn bó nhiều mặt với không gian di sản xung quanh
Đối với Thành phố Hồ Chí Minh ngày nay, một trong những đô thị năng động và phát triển nhanh hàng đầu thế giới hiện nay, bài toán quản lý di sản cần được khởi đầu từ việc thống kê lại danh sách, lập lại bản vẽ chi tiết các công trình có giá trị lịch sử, cũng như xác định khu vực lõi trung tâm lịch sử cần bảo vệ di sản.
Khu trung tâm lịch sử có phần lõi trung tâm chủ yếu ở quận 1 và một phần quận 3, kết hợp với những tuyến đường mang bản sắc riêng ở nhiều nơi tại khu vực Sài Gòn – Chợ Lớn – Gia Định, là những thành phần quan trọng góp phần đánh dấu 300 năm phát triển của Sài Gòn xưa và tồn tại đến ngày nay, cần được đặc biệt quan tâm trong quy hoạch khu trung tâm. Việc bảo tồn bản sắc Sài Gòn xưa rất quan trọng khi mà bản sắc hiện đại và độc đáo của một Thành phố Hồ Chí Minh mới trong thế kỷ XXI còn chưa được định hình.
Để việc bảo vệ di sản được hiệu quả nhất, danh sách các công trình và khu vực di sản cần được bảo vệ cần được ban hành kèm theo với các nghiên cứu cụ thể cho cách ứng xử với từng hạng mục công trình, với khu vực quy hoạch cảnh quan xung quanh tạo nên không gian di sản. Các bộ luật về tiêu chuẩn và các hướng dẫn thực hiện trong công tác bảo vệ di sản phải được soạn thảo bởi các chuyên gia đa ngành, để có thể đem lại được hiệu quả tổng hợp về mặt văn hóa-kinh tế-xã hội cho việc bảo tồn di sản trong không gian đô thị.
3 - Khuyến khích các giải pháp bảo tồn hài hòa với phát triển, đem lại lợi ích chung cho mọi người
Người ta thường lầm tưởng là bảo tồn không đem lại lợi ích kinh tế, nhưng kinh nghiệm thực tế tại các nước cho thấy, ngoài ý nghĩa văn hóa xã hội, lợi ích đem lại từ nguồn thu du lịch thương mại thường rất cao khi có chiến lược bảo tồn đúng đắn.
Thành phố Hồ Chí Minh nên tham khảo những bài học thành công của những thành phố có bề dày lịch sử nổi tiếng trên thế giới tại Italia (Rome, Milan, Venice), tại Pháp (Paris, Lyon), tại Trung Quốc (Bắc Kinh, Thượng Hải). Các khu đô thị lịch sử nổi tiếng này có một số điểm chung là thường tổ chức với những khu vực dịch vụ và giao tiếp xã hội đa chức năng, với bản sắc đa dạng và hấp dẫn. Trong đó, tổng thu nhập đem về cho nhà đầu tư cũng như cho thành phố chiếm một tỉ lệ không nhỏ trong việc đóng góp cho việc phát triển kinh tế của thành phố và cả nước.
4 - Phát triển tốt hơn đội ngũ chuyên gia đa ngành về bảo tồn di sản
Với nhu cầu cấp bách của việc di sản mất đi từng ngày, trong khi không có đủ nhân lực và tài lực để nghiên cứu và đưa ra các đề xuất cho số lượng công trình di sản quy hoạch kiến trúc quá lớn, chúng ta đang đứng trước thực tế cần phải có chính sách đào tạo và phát triển chuyên gia thuộc nhiều ngành và lĩnh vực (như văn hóa nghệ thuật, xã hội học, quản lý chính sách, lịch sử, khảo cổ, Việt Nam học…) chứ không chỉ riêng chuyên ngành kiến trúc quy hoạch (ví dụ chuyên gia am hiểu di sản quy hoạch kiến trúc của các thời kỳ, chuyên gia nghiên cứu ảnh hưởng văn hóa kiến trúc từ các nước…).
Do đó, chúng ta cần phải hướng đến hai giải pháp. Thứ nhất là mời bổ sung các chuyên gia tư vấn quốc tế ở ngành mà ta không có chuyên gia, để về cùng tham gia các chương trình bảo vệ di sản trong nước, cũng như tham gia giảng dạy đào tạo trong các chương trình đại học và sau đại học về bảo tồn di sản, hiện chưa được phát triển phù hợp với nhu cầu.
Thứ hai là phải lưu tâm phát triển đào tạo nguồn nhân lực hạt nhân, đào tạo bài bản, gửi đi tu nghiệp nước ngoài, để học hỏi về các cách tiếp cận đa ngành và bảo tồn di sản, để làm lực lượng giảng viên và chuyên gia nòng cốt cho việc phát triển chuyên ngành đào tạo về bảo tồn di sản trong nước theo kế hoạch dài hạn.
