1.
76 năm trước, vào sáng ngày 24.11.1946, tại Thủ đô Hà Nội, Hội nghị Văn hoá toàn quốc đã diễn ra ở Nhà hát Lớn trong một không khí lịch sử đặc biệt của nước Việt Nam Dân chủ Cộng hoà. Hội nghị diễn ra khi vừa xảy ra các cuộc xung đột ở Lạng Sơn, Hải Phòng. Gần 200 đại biểu Bắc - Trung - Nam. Ngoài những đại biểu văn nghệ sĩ còn có mặt các vị đại biểu của các ngành văn hoá khác, khoa học, triết học... tới dự đại hội. Bác Hồ đã tới dự và đọc diễn văn khai mạc hội nghị. Trong diễn văn có câu “Văn hoá soi đường quốc dân đi” trở thành câu nói nổi tiếng, là kim chỉ nam cho hoạt động văn hoá từ đó đến nay.
2.
Năm 1943, Tổng Bí thư Trường Chinh đã soạn thảo “Đề cương Văn hoá Việt Nam” với phương châm sáng tạo “Dân tộc - khoa học - đại chúng”. Sau Hội nghị Văn hoá toàn quốc gần một tháng, cả dân tộc đã bước vào cuộc trường chinh lịch sử Toàn quốc kháng chiến ngày 19.12.1946. Ngay lập tức, văn hoá đã là ánh sáng soi đường trong cuộc trường chinh này bằng tất cả sáng tạo văn nghệ, khoa học.
Sức mạnh chiến đấu của toàn dân tộc chống lại thực dân Pháp đã là nguồn cảm hứng bất tận, tầm vóc cho những tác phẩm nghệ thuật lớn ra đời mà âm nhạc chính là ánh sáng xung kích soi đường cho dân tộc đi từ chiến thắng này đến chiến thắng khác và tới chiến thắng cuối cùng là trận Điện Biên Phủ “chấn động địa cầu”. Cả dân tộc ngưỡng mộ những trường ca hợp xướng như “Người Hà Nội” của nhạc sĩ Nguyễn Đình Thi, “Trường Sa Sông Lô” của nhạc sĩ Văn Cao, “Trường chinh ca” của Lương Ngọc Trác, “Du kích sông Thao” của Đỗ Nhuận và riêng Đỗ Nhuận đã có liên hành khúc khởi hoàn “Hành quân xa” - “Trên đồi Him Lam” - “Chiến thắng Điện Biên” vang lừng trong ngày toàn thắng.
Trong ánh sáng ấy, có những tác phẩm văn học hừng hực hơi thở mới của cuộc kháng chiến gồm bài thơ “Nhớ máu”, “Tình sông núi” của Trần Mai Ninh, “Hoan hô chiến sĩ Điện Biên” của Tố Hữu…, hay như truyện ngắn “Đôi mắt” của Nam Cao, kịch “Những người ở lại” của Nguyễn Huy Tưởng, Tùy bút kháng chiến của Nguyễn Tuân...
Những tác phẩm văn nghệ tầm vóc cùng với những sáng chế vũ khí của các nhà khoa học như bom ba càng, súng không giật, mìn chống tăng… cùng những bản thảo triết học về cách mạng Việt Nam, những lớp dự bị đại học, lớp hội họa kháng chiến đã tạo nên ánh sáng văn hóa rực rỡ soi đường quốc dân đi trong cuộc trường chinh chống Pháp để giành thắng lợi.
3.
Trong cuộc chống Mỹ cứu nước vĩ đại, ánh sáng văn hóa lại càng chói ngời soi rọi đến cả những lối mòn mờ tối dọc Trường Sơn, đến những căn hầm, những địa đạo sâu trong lòng đất, những ngục đá xà lim giam giữ người yêu nước, đến tận thẳm sâu trong tâm hồn người chiến sĩ trên các mặt trận dữ dội nhất, khốc liệt nhất khi kẻ thù định dìm cả dân tộc vào đêm đen tiền sử thời đồ đá, thì cũng chính là lúc cả dân tộc nhận ra sức mạnh vô song để có thể đương đầu, để có thể chịu đựng tột cùng mà làm nên chiến thắng. “Nơi hầm tối là nơi sáng nhất - nơi con nhìn ra sức mạnh Việt Nam” (Dương Hương Ly), “Từ dáng đứng của anh trên đường băng Tân Sơn Nhất Tổ quốc bay lên bát ngát mùa xuân” (Lê Anh Xuân).
Lại bắt đầu từ âm nhạc, không ai có thể ngờ giữa hoàn cảnh ngặt nghèo của chiến tranh, chúng ta lại khai sinh ra Dàn nhạc giao hưởng và những nhà soạn nhạc Việt Nam với những bản giao hưởng Việt Nam, đấy là những “Quê hương” (Hoàng Việt) hay “Những cánh chim bay” (Đàm Linh)... Chúng ta có Nhà hát nhạc - vũ - kịch với những vở nhạc kịch như “Cô Sao”, “Người tạc tượng” (Đỗ Nhuận), “Bên bờ Krông Pa” (Nhật Lai). Chúng ta có dàn hợp xướng và những hợp xướng vạm vỡ như “Sóng Cửa Tùng” (Doãn Nho), “Ca ngợi Tổ quốc” (Hồ Bắc), “Miền Nam anh dũng và bất khuất” (Phạm Tuyên)...
Dòng âm nhạc hàn lâm khiến ta tự hào, những đóng góp vô biên và hiệu quả khôn lường chính là nền ca khúc thời chống Mỹ. Một người lính vượt Trường Sơn lại nhẩm hát “Bài ca Trường Sơn” (Trần Chung phổ nhạc - thơ Gia Dũng) để có thể vượt qua bao gian khó. Một cô gái thanh niên xung phong vừa mở đường vừa hát “Cô gái mở đường” (Xuân Giao). Một người lính xung trận thường nhẩm hát “Mỗi bước ta đi” (Thuận Yến). Một tù nhân để giữ vững khí tiết thường hát lên nho nhỏ sau cơn đòn tra “Bài ca hy vọng” (Văn Ký). Đối với người Việt Nam, trái tim cháy rực mặt trời đức tin và tất cả đều hát “Cuộc đời vẫn đẹp sao” (Phan Huỳnh Điểu).
Với văn học, đội ngũ thơ trở thành người lính xung kích thúc dục hành trình dân tộc. Người đất Bắc nức lòng chống chiến tranh phá hoại và đọc thơ Bằng Việt, Xuân Quỳnh, Lưu Quang Vũ, Thanh Tùng… Người vượt Trường Sơn thường đọc thơ Nguyễn Mỹ, Phạm Tiến Duật… Người xung trận thì đọc thơ Lê Anh Xuân, Hưởng Triều, Thanh Hải, Giang Nam… Và sừng sững là những trường ca “Bài ca chim Chơ-rao” của Thu Bồn, “Mặt đường khát vọng” của Nguyễn Khoa Điềm cùng với những tiểu thuyết “Dấu chân người lính” của Nguyễn Minh Châu, “Hòn đất” của Anh Đức, “Gia đình má Bảy” của Phan Tứ…
Biết bao họa sĩ dấn thân trên các nẻo đường chiến tranh, để ghi chép những ký họa dành cho những bức tranh, những tượng đài trong tương lai. Nhưng thôi thúc tức thời là tranh cổ động khiến thế giới cũng phải dày công sưu tầm. Và những tỏa sáng của những ngành nghệ thuật khác.
Tất cả hòa cùng nghệ thuật quân sự với phương châm “Nắm thắt lưng địch mà đánh”, với nhưng phát minh khoa học phá thủy lôi phong tỏa cảng Hải Phòng, lắp thêm bộ tăng tốc cho tên lửa bắn hạ B52… Văn hóa đã soi đường cả dân tộc đi đến ngày thống nhất đất nước.
4.
Vào những năm tháng đầu thời thanh bình, ánh sáng ấy vẫn được bổ xung nguồn năng lượng dồi dào bằng những bài ca khải hoàn, bằng những trường ca lừng danh như “Những người đi tới biển” (Thanh Thảo), “Đường tới thành phố” (Hữu Thỉnh), “Sông Mê Kông bốn mặt” (Anh Ngọc)… cùng một số tiểu thuyết “Cỏ lau” (Nguyễn Minh Châu), “Đất trắng” (Nguyện Trọng Oánh), “Gặp gỡ cuối năm” (Nguyễn Khải)…
5.
Tròn 75 năm Hội nghị Văn hóa toàn quốc lần thứ Nhất, Đảng đã chỉ đạo tổ chức Hội nghị Văn hóa toàn quốc diễn ra vào đúng ngày 24.11.2021. Nhờ Hội nghị này, biến chuyển trong nhận thức của các cấp lãnh đạo về văn hóa đã có những thay đổi lớn. Lời dạy của Bác Hồ “Văn hóa soi đường quốc dân đi” đã trở thành mục tiêu cấp bách cho việc thay đổi này.
Kỳ vọng được đặt ra sau Hội nghị là phải nhận thức đúng hơn, sâu sắc hơn, toàn diện hơn về quan điểm, đường lối của Đảng ta về văn hoá. Đó là nền văn hoá biết tiếp thu các tinh hoa văn hoá của nhân loại trong quá trình tiếp biến, chủ động khắc phục những tác động của văn hoá ngoại lai, ảnh hưởng tiêu cực trong quá trình hội nhập.
Hội nghị cũng đặt ra nhiệm vụ phải xác định hệ sinh thái văn hoá mà bao trùm xuyên suốt là xây dựng cho được môi trường văn hoá tiếp cận theo hướng chọn việc, chọn điểm, chọn lĩnh vực và phải ưu tiên trong vấn đề văn hoá doanh nghiệp và dân sinh. Khi chúng ta xây dựng nền kinh tế thị trường định hướng xã hội chủ nghĩa thì phải coi doanh nghiệp là “trái tim” của nền kinh tế. Do đó phải xây dựng môi trường này đảm bảo hàm lượng văn hoá trong kinh tế và kinh tế trong văn hoá.
Mục tiêu là triển khai hệ giá trị con người Việt Nam, đó là con người Việt Nam yêu nước, trọng lẽ phải, giàu tình thương, có khát vọng xây dựng đất nước. Phải đặt con người trong tổng thể, vừa là nhân vật trung tâm, chủ thể xây dựng văn hoá xây dựng con người của thời đại hội nhập, giữ được bản sắc văn hoá dân tộc.
