Xưởng Ba Son (TP. Hồ Chí Minh) là nơi Chủ tịch Tôn Đức Thắng, Bác Tôn kính yêu, khởi đầu làm việc sau khi tốt nghiệp trường Bá Nghệ và cũng chính nơi đây người công nhân ưu tú của Cách mạng Việt Nam đã tổ chức nhiều hoạt động yêu nước, có nguồn gốc là xưởng đóng, sửa chữa tàu thuyền dưới tên gọi Chu Sư.
Theo nhà nghiên cứu Nguyễn Hữu Hiệp (An Giang), căn cứ vào nhiều nguồn sử liệu cho thấy, nhiều khả năng xưởng Chu Sư được thành lập vào khoảng năm 1791. Song song với việc xây dựng thành Gia Định, chúa Nguyễn Ánh đã lập một xưởng chu sư, mà người dân thường gọi là xưởng thủy, để phục vụ cho sở trường thủy chiến của mình.
Theo ông Hiệp, điều này đã được “Gia Định thành thông chí" ghi nhận: “Xưởng Chu Sư ở phía Đông thành, cách một dặm theo bờ sông Tân Bình, quanh sông Bình Trị nhà làm gác để hải đạo thuyền. Xưởng dài 3 dặm”. Các sử liệu còn lưu lại ngày nay cho thấy, đương thời, Chu Sư không chỉ là xưởng đóng tàu lớn và hiện đại nhất Nam bộ, mà còn là nơi đóng những chiến tàu bảo vệ, canh giữ quyền chủ quyền vùng đảo Hoàng Sa của đất nước.
Sau trận tấn công chiếm hoàn toàn Sài Gòn - Gia Định, Pháp quyết định xây dựng xưởng đóng tàu Sài Gòn (Arsenal de Saigon) ngay vị trí Chu Sư của chúa Nguyễn Ánh cho thành lập năm xưa.
Theo nhà nghiên cứu Nguyễn Hữu Hiệp, căn cứ sử liệu tại Phòng lưu trữ của Ba Son (Hải quân công xưởng), xưởng Ba Son chính thức được thành lập vào ngày 28.4.1863. Từ đó, danh xưng Ba Son tồn tại đến nay và trở thành thách thức cho những ai muốn tìm hiểu “từ nguyên” của nó.
Lâu nay, nhiều học giả đưa ra nhiều cách lý giải khác nhau về nguồn gốc danh xưng Ba Son. Và ai cũng cho rằng cách lý giải của mình là hợp lý. Với tinh thần trân trọng và khách quan, chúng tôi xin trình bày lại các quan điểm để người đọc có cái nhìn đầy đủ hơn, từ đó có thể chiêm nghiệm cho mình cách lý giải hợp lý.
Nổi trội nhất là nhóm ý kiến cho rằng Ba Son xuất phát từ Bassin (Bassin de Radoub), có nghĩa là ụ sửa tàu. Nhưng cũng có nhóm ý kiến cho rằng danh xưng Ba Son là xuất phát từ chữ Réparation (sửa chữa) mà thành thành. Điển hình cho nhóm ý kiến này là ông Trần Văn Hương (người dịch và phiên âm tác phẩm Kim Thạch kỳ duyên của Bùi Hữu Nghĩa).
Bên cạnh đó cũng có nhóm ý kiến cho rằng Ba Son xuất phát từ “poissons” - nhiều cá, theo cách nói rút gọn của Mare aux poissons”. Theo ý kiến này, trước kia giữa Arsenal (tên gọi vào những năm 1960 của cơ xưởng Thủy quân) có một con kinh đào tay, nhỏ, nhưng rất nhiều cá tôm, thuở ấy người Pháp thích câu cá tại đây. Về sau xẻo nhỏ lấp đi nhưng danh xưng vẫn còn. Về sau, Việt hóa tiếng Pháp “mare aux poissons” ra tiếng Việt “Ba Son”.
Bên cạnh đó cũng có ý kiến cho rằng Ba Son có nguồn gốc tiếng Pháp bastion (nghĩa là Pháo đài) mà ra. Thậm chí cũng có ý kiến cho rằng Ba Son là danh xưng thuần Việt, là tên một ông đốc công người Nam bộ, mà ngay từ những ngày đầu, người Việt đã gọi xưởng này là Ba Son.
Xung quanh nguồn gốc danh xưng Ba Son có nhiều giả thuyết rất lý thú. Ngày Xuân, có thời gian, chiêm nghiệm cũng vô cùng thú vị và ý nghĩa.
