Nguyễn Khuyến (1835 – 1909) hiệu là Quế Sơn, tự Miễn Chi. Ông sinh ở quê mẹ tại làng Hoàng Xá, huyện Ý Yên, tỉnh Nam Định. Tuy vậy, ông lớn lên và sống chủ yếu ở quê cha, tức làng Yên Đổ, huyện Bình Lục, tỉnh Hà Nam.
Năm 1864, ông đỗ đầu thi Hương ở trường Nam Ðịnh. Tiếp đó đến năm 1871, ông liên tiếp đỗ Hội nguyên rồi Ðình nguyên. Người đời gọi ông là "Tam Nguyên Yên Ðổ" (tức người làng Yên Đổ đỗ đầu 3 kỳ thi).
Ngôi nhà gỗ hơn 100 năm tuổi ở làng Vị Hạ, xã Trung Lương (Bình Lục, Hà Nam) là nơi thờ Nguyễn Khuyến. Công trình được xếp hạng di tích lịch sử cấp Quốc gia năm 1991.
Hiện nay, trông coi căn nhà là ông Nguyễn Thanh Tùng (sinh năm 1941) - hậu duệ đời thứ 5 của cụ Nguyễn Khuyến.
Ông Tùng cũng đảm nhiệm luôn vai trò là “hướng dẫn viên du lịch” mỗi khi có những đoàn khách đến tham quan ngôi nhà. Đặc biệt vào mùa thi cử, du khách thường đến thắp hương cụ Nguyễn Khuyến cầu mong thi cử đỗ đạt, công danh sự nghiệp vẹn toàn.
Khu nhà thờ cụ Nguyễn Khuyến được xây dựng theo lối kiến trúc độc đáo. Bên ngoài là nhà đại tế, bên trong là hậu cung.
Khu vực nhà đại tế bao gồm 7 gian, xây gạch và lợp mái ngói, có 4 hàng cột. Bên trong hậu cung được làm bằng gỗ, thiết kế đậm phong cách kiến trúc của đồng bằng Bắc Bộ.
Trước sân của ngôi nhà cổ còn có con lạch nhỏ. Theo lời kể của ông Tùng, cụ Nguyễn Khuyến từ lâu đã tính toán cho đào một con lạch và một cái ao cạnh nhau, điều này giúp cân bằng âm dương, trấn trạch.
Trong khoảng sân vườn rộng, gia đình cụ trồng nhiều loại cây ăn quả như na, vú sữa, bưởi và các loại hoa thơm.
Ngoài ra, từ xa xưa, cụ Nguyễn Khuyến đã cho trồng cây vối để lấy lá hãm nước uống.
Bất kỳ du khách nào khi đến tham quan ngôi nhà cổ đều trầm trồ với 3 cây nhãn cổ thụ đã ngoài 100 tuổi, cả ba cây đều xanh tốt quanh năm và được các con cháu cụ Nguyễn Khuyến chăm sóc.
Theo câu chuyện được ông Nguyễn Thanh Tùng kể lại, vào dịp sinh nhật vua Tự Đức, cụ Nguyễn Khuyến vào kinh thành mừng thọ vua và dự yến tiệc. Lúc này, tuổi cụ đã cao nên có con trai là Nguyễn Hoan đi cùng chăm sóc.
Trong buổi tiệc, vua Tự Đức ban cho cụ Nguyễn Khuyến một chùm nhãn. Nhãn tiến vua nên mùi thơm và vị rất ngon, chính bởi vậy con trai cụ đã xin 3 hạt về ươm trồng.
Trong khuôn viên ngôi nhà còn lưu giữ, trưng bày rất nhiều những kỷ vật quý hiếm như: Một số bộ triều phục của cụ Nguyễn Khuyến, bức tượng đá tạc hình nhà thơ, câu đối, tấm bia khắc bài thơ “Thu Điếu” bằng nhiều thứ tiếng khác nhau….
Đáng chú ý, một trong những kỷ vật quý giá nhất được lưu giữ bên trong ngôi nhà chính là đôi rồng đá nạm ngọc và chiếc lư hương.
Chia sẻ về những kỷ vật này, ông Nguyễn Thanh Tùng cho biết, những năm tản cư, gia đình con cháu của cụ Nguyễn Khuyến tản cư khắp nơi, căn nhà thiếu người trông coi, chính vì vậy đồ đạc cũng có phần mất mát.
"Vào những năm 50 của thế kỷ trước, có người đã lợi dụng lúc căn nhà vắng vẻ, lẻn vào ăn trộm đôi rồng nạm ngọc và chiếc lư hương đem đi bán" - ông Tùng nói.
Trải qua thời gian, hai cổ vật này bị bán qua tay nhiều người. Nhưng may mắn, đến người cuối cùng, họ có tìm hiểu và được biết đây là cổ vật ở từ đường cụ Nguyễn Khuyến. Chính vì lẽ đó, họ đã bảo con cháu mang trả lại.
Khung từ đường của cụ “Tam Nguyên Yên Đổ” đến nay vẫn giữ được những ý nghĩa văn hóa tâm linh, là tư liệu tuyệt vời với hàng trăm tác phẩm thơ ca.
Vào mỗi mùa thi, nhiều sĩ tử trên cả nước đến dâng hương, cầu mong cho một mùa thi suôn sẻ, đỗ đạt.
