Nghi thức đặc trưng của tín ngưỡng thờ thần
Giống như hầu hết các dân tộc ở vùng Tây Bắc, người Mông theo tín ngưỡng thờ thần với quan niệm “vạn vật hữu linh”. Vì thế họ luôn quan niệm đồi núi, sông suối, cây cỏ đều có các thần linh ngự trị. Theo đó họ tôn thờ thần linh để bày tỏ sự biết ơn và cầu cho mưa thuận gió hòa, mùa màng bội thu, bản làng no ấm, hạnh phúc.
Lễ hội “Gầu tào” được người Mông tổ chức vào đầu năm mới chính là để cầu sức khỏe, may mắn và mùa màng được bội thu trong năm mới. Đồng thời, đây cũng là dịp để gặp gỡ, giao lưu, hỏi thăm giữa người dân các bản, các vùng và chuẩn bị tâm thế bước vào năm mới.
Thời gian tổ chức Lễ hội thường diễn ra vào dịp Tết Nguyên đán hằng năm, trong khoảng thời gian từ ngày mùng 3 đến ngày mùng 10 tháng Giêng. Lễ hội được tổ chức tại một khu đất đủ rộng cho việc tổ chức các nghi lễ và phần hội của bà con các bản. Vì Lễ hội “Gầu tào” là lễ hội đặc trưng của cộng đồng nên các lễ vật đều là sản phẩm nông nghiệp của bà con bản, trong xã cùng góp để dâng cúng thần linh.
Trong phần lễ, thầy cúng là nhân vật chủ đạo chịu trách nhiệm thực hiện nghi lễ, am hiểu về văn hóa và thực hành các bài cúng. Sau khi thầy cúng thực hiện nghi lễ khấn mời thần linh, người thổi khèn sẽ vừa thổi vừa đi vòng quanh gốc “cây nêu” để chào đón các vị thần linh. Dân bản sẽ cử 2 người nhanh nhẹn phụ giúp thầy cúng trong công tác chuẩn bị đồ lễ, sắp xếp đồ lễ, rót rượu, thắp hương…; 2 người đại diện trai gái trong bản tham gia hát đối, 1 đội múa từ 10-15 người sẽ tham gia chính trong phần hội...
Để chuẩn bị cho lễ hội, đại diện các bản sẽ thống nhất từ việc chọn ngày tổ chức, đóng góp lễ vật đến việc chọn thầy cúng chính và các thành viên tham gia lễ. Đặc biệt, việc chuẩn bị “cây nêu” là công việc luôn được quan tâm vì nó mang yếu tố tâm linh: Cây phải thẳng, xanh tốt và không bị cụt ngọn, gãy cành; việc chặt hạ cũng được lưu ý cẩn thận để tránh phần ngọn chạm xuống đất, vì nếu để phần ngọn chạm đất thì “cây nêu” sẽ mất thiêng.
Trước khi chặt cây về dựng làm lễ “Gầu tào”, người đi chặt phải mang một con gà, ba nén hương theo, khi tìm chọn được cây, thầy cúng sẽ khấn xin phép được chặt cây về tổ chức lễ hội.
Nội dung được thầy cúng khấn trong Lễ hội Gầu tào rất cụ thể và thiết thực: “Hỡi các vị thần linh, thần canh quản đồi núi, thần sấm thần sét, thần canh quản vùng đất, vùng núi…! Hôm nay là ngày lành tháng tốt, đầu xuân năm mới để tạ ơn trời đất, thần linh sông núi tôi thay mặt nhân dân trong bản, trong xã xin được phép chọn địa điểm này để cắm cây nêu mở Lễ hội “Gầu tào” để tạ ơn trời đất, thần linh, sông núi đã ban cho mưa thuận gió hoà. Cầu cho sang năm mới nhà nhà, người người có sức khoẻ… xin các vị thần linh chứng giám và cho phép dựng “cây nêu” tại đây để mở hội năm nay…”.
Phần hội được tổ chức với nhiều trò chơi dân gian độc đáo, ngoài trọi gà, ném pao, leo cột hái lộc, đánh cù… còn có những trò chơi mang tính nghệ thuật như múa khèn, thổi sáo, thi hát đối đáp, múa sinh tiền, hát ống… Hội “Gầu tào” là dịp để các chàng trai, cô gái thể hiện tài năng, sự khéo léo thông qua các hình thức sinh hoạt văn hoá đặc sắc với các loại hình văn hoá, nghệ thuật dân gian.
Lễ hội “Gầu tào” được kéo dài trong ba ngày, chiều ngày thứ ba, chủ lễ làm lễ hạ “cây nêu” rồi cầm ô dẫn đoàn người đi ngược chiều kim đồng hồ xung quanh và hát bài “khâu dìn sê” (hạ cây nêu). Cũng như nghi thức lúc chặt tre, khi hạ nêu, người ta phải cho cây ngả xuống theo hướng mặt trời mọc, thân cây không chạm đất, rồi vác về nhà thầy cúng.
Phục dựng lễ hội là cần thiết
Nói về việc phục dựng Lễ hội “Gầu tào” của người Mông nói chung, ở xã Nà Bủng, huyện Nậm Pồ (nơi diễn ra lễ phục dựng) nói riêng, ông Nguyễn Xuân Thuận - Phó Chủ tịch UBND huyện Nậm Pồ - cho biết: “Do nhiều yếu tố khách quan nên khoảng 30 năm nay Lễ hội Gầu tào của dân tộc Mông trên địa bàn đã không tổ chức. Các nghệ nhân nắm bắt những tri thức văn hóa cũng đều đã cao tuổi nên việc phục dựng lễ hội nhằm bảo tồn, phát huy giá trị văn hóa và trao truyền cho các thế hệ kế tiếp là vô cùng cần thiết”.
“Sau khi phục dựng, Lễ hội Gầu tào dân tộc Mông sẽ được rút kinh nghiệm và duy trì tổ chức trong ít nhất 3 năm liên tiếp. Khi lễ hội đã “sống” được trong cộng đồng dân tộc Mông thì người dân sẽ tự duy trì và một thêm một di sản văn hóa nữa được bảo tồn” - Ông Thuận nói.
Trước đó, tỉnh Điện Biên cũng đã phục dựng thành công nhiều lễ hội như: Lễ hội đua thuyền đuôi én của dân tộc Thái trắng; Tết cổ truyền của dân tộc Hà Nhì (Hồ Sự Chà); Tết té nước (Bun huột nặm) của dân tộc Lào; Tết Hoa của dân tộc Cống (Mền loóng phạt ai); Tết Nào Pê Chầu, Lễ hội Dù Su của dân tộc Mông; Tết cổ truyền của dân tộc Si La…
Theo kế hoạch, UBND huyện Nậm Pồ giao Phòng Văn hóa và Thông tin chủ trì phối hợp với các phòng chuyên môn Sở VHTTDL, Bảo Tàng tỉnh tiến hành phục dựng Lễ hội Gầu tào dân tộc Mông từ mùng 8-10 Tết Nhâm Dần, tức ngày 8-10.2.2022 tại xã Nà Bủng, huyện Nậm Pồ, tỉnh Điện Biên.
