Nơi tinh hoa hội tụ
Trong hơn 300 năm hình thành và phát triển, Nam Bộ tiếp nhận và khai sinh bốn dòng gốm chính yếu: Gốm Cây Mai, gốm Sài Gòn, gốm Lái Thiêu và gốm Biên Hòa. Đây được xem là đóng góp lớn của Nam Bộ làm phong phú kho tàng gốm Việt.
Bởi gốm Cây Mai, gốm Sài Gòn và gốm Lái Thiêu là sự kết hợp đầy sáng tạo của những lưu dân “mang gươm đi mở cõi” và người Hoa ở Nam Trung Quốc đến cộng cư. Với kỹ năng thương mại của mình, những người Hoa có tay nghề gốm, đã đi đầu mở lò sản xuất gốm ngay sau khi định cư trên vùng đất mới và thuê thợ bản xứ làm việc. Kỹ thuật chế tác gốm lâu đời của người Trung Quốc, qua bàn tay, khối óc sáng tạo của lưu dân từ hai vùng đất có truyền thống gốm quốc nội là miền Bắc, miền Trung đã cho ra đời những sản phẩm gốm khác biệt so với cả “2 bản gốc”. Đến thập niên đầu thế kỷ XX, cùng với việc ra đời của Trường Mỹ nghệ thực hành Biên Hòa, những chuyên gia người Pháp đã phối hợp cùng với những người thợ gốm lành nghề của Sài Gòn xưa, tiếp tục thổi hương sắc mới cho gốm Nam bộ.
Trong đó đáng chú ý nhất là việc sáng tạo ra nhiều nước men mới từ vật liệu tại chỗ như tro, đá ong Biên Hòa để tạo ra màu mới, như: xanh đồng, men đá đỏ… giúp cho việc thể hiện màu sắc trên sản phẩm ngày sống động hơn, tinh tế hơn và tất nhiên là mở ra nhiều cơ hội cho người thợ sáng tạo hơn. Có thể nói, sự giao thoa Đông - Tây, kim - cổ, bản địa - hải ngoại đã hòa quyện vào từng hình dáng, màu sắc, đường nét, chất liệu chế tác... Tất cả như thổi hồn cho sản phẩm gốm Nam Bộ sức sống mới.
Đưa rồng đến đời thường
Do mục tiêu chủ yếu là cung cấp đồ gia dụng (hũ, tô chén, đĩa…) nên phần lớn gốm Nam Bộ xưa không có nhiều sản phẩm mang tính hoành tráng và quy mô lớn, nhưng bù lại, rất đa dạng và đặc sắc về bút pháp, đường nét, hình khối, màu sắc. Không chỉ có chất liệu để tạo ra màu lam như nhiều nơi, ở đây sáng tạo ra khá nhiều màu…
Trong khi đó, phần lớn những người thợ sử dụng màu sắc đa dạng này mang sẵn trong mình chất hào sảng, phóng khoáng Nam Bộ. Vì thế mà ngay cả khi thể hiện hình tượng linh vật rồng - đề tài quen thuộc của các dòng gốm thì gốm Nam Bộ xưa cũng có sự khác biệt. Bởi ở đó, rồng không chỉ được lột tả và khai thác đầy đủ các hình thế hùng dũng, phẩm chất quý giá dưới nhiều góc độ... mà còn được các “nghệ sĩ dân gian” đầy chất hào sảng trên vùng đất mới của Tổ quốc, thể hiện một cách ngẫu hứng cả về đề tài, thủ pháp…
Có thể nói đề tài rồng trên gốm Nam Bộ xưa được thể hiện rất phong phú từ hình tượng theo điển xưa, tích cũ như: La Hán hàng long, lưỡng long tranh châu,… cho đến hành trình đi tìm hạnh phúc lứa đôi: Long phụng hòa minh…
Đặc biệt hơn, đây cũng chính là giai đoạn thể hiện tinh thần khao khát tự do cao nhất trong lĩnh vực mỹ thuật đương thời nên gốm Nam Bộ xưa cũng xuất hiện nhiều tác phẩm thể hiện khát vọng tự do, vượt khỏi những quy định hà khắc của chế độ phong kiến. Vì thế hình tượng rồng - vốn là biểu tượng của vương quyền, cũng được đưa đến gần cuộc sống đời thường hơn.
Theo đó, trên các dòng Cây Mai, Sài Gòn, Lái Thiêu vẽ hình tượng rồng trên các tô, dĩa… sử dụng trong sinh hoạt hàng ngày. Thậm chí, với khí chất “đầu đội trời - chân đạp đất” của mình, nhiều nghệ sĩ gốm Nam Bộ xưa còn táo bạo khi thể hiện hình tượng rồng có 5 móng (ngũ trảo) - vốn được xem như đặc quyền của vua, chúa… Sự phá cách đó không chỉ thể hiện khí chất của những người “nghệ sĩ dân gian” trên vùng đất mới mà còn góp phần làm cho vườn hoa gốm Việt thêm lung linh hương sắc mới.
