Tất cả các món ăn trở thành đặc sản ẩm thực của đất Quảng Nam hiện nay, đều do nhiều loại nguyên liệu lương thực, thực phẩm, rau củ trộn lẫn vào với nhau; ăn ngay trong tô hoặc cuốn vào bánh tráng. Hơn hết tất cả đều là bữa ăn lỡ (ăn giữa bữa) dành cho những cuộc vần công, đổi công của thợ cày, thợ cấy trên đồng ruộng.
Theo tục xưa, khi chưa có máy móc hỗ trợ, nhân lực ít nên người nông dân phải sử dụng phương thức vần công, đổi công (lần lượt làm việc thay nhau từ nhà này đến nhà khác) . Nghĩa là hôm nay tôi cày, cấy, gặt lúa, hoa màu cho gia đình này, thì hôm sau họ lại trả công bằng cách giúp lại; hoặc làm một công việc nông tang nào đó…
Và điều quan trọng, để huy động cày, bừa, gặt hái trên mảnh đất ruộng của mình, người chủ ruộng phải lo bữa lỡ cho thợ, thầy… Vì vậy chọn món ăn gì vừa no, ngon cho thợ, lại không quá cầu kỳ, và hơn hết gọn nhẹ để chủ ruộng có thể gánh một gánh từ nhà ra đến đồng nhưng tất cả đều no nê... Mì Quảng chính là loại ẩm thực đáp ứng được các yêu cầu trên.
Nguyên liệu cấu thành tô mì bao gồm: Gạo ngon ngâm qua đêm, xay mịn trên cối đá, rồi tráng thành những lá mì mềm, trắng (có nơi bỏ thêm ít bột nghệ để làm mì vàng).
Sau đó thái mì thành sợi; rau có sẵn trong vườn nhà; nước nhưn có thể là gà, cua, tôm, cá... nuôi hoặc đánh bắt ở đồng ruộng, sông ngòi khắp làng quê. Ba thứ trộn lại và thế là người dân Quảng đã chế biến ra những tô mì thơm ngon, mang hương vị đậm đà thôn dã.
Vì thế, gọi mì Quảng là món ăn bình dân, mộc mạc cũng không ngoa, do cách chế biến, nguyên vật liệu không có gì cầu kỳ, kiểu cách. Có điều, ăn mì Quảng mà thiếu bánh tráng thì coi như không đúng cách.
Bánh tráng cho thực khách âm thanh giòn rôm rốp, vị thơm, bùi của ngũ cốc, béo của dầu phụng giúp người ăn có cảm giác ngon miệng mà không ớn... Và không chỉ có vậy. Mì Quảng lạ nhất vẫn là cách ăn ! Do đặc điểm đường xa gánh nặng, nên thường chủ ruộng chỉ chuẩn bị cho mỗi người thợ được một tô mì. Để ăn no, người ăn bóp vụn bánh tráng bỏ vào, trộn với nước nhưn vừa đủ… Như vậy vô hình chung lượng thức ăn trong tô đã tăng gấp đôi, đủ để dằn bụng cho những người thợ khoảnh ăn nhất.
Hầu hết các họ tộc vùng đất Quảng Nam đều từ các vùng Thanh Hóa- Nghệ An- Hà Tỉnh (hay gọi Thanh, Nghệ, Tỉnh) di dân trong suốt những năm của Thế kỷ 14-18 vào miền Trung, ; và nhiều tộc họ sau đó là tiền nhân khai khẩn đất Nam bộ. Lịch sử gọi chung họ là Lưu dân. (lưu là di chuyển)
Nhà văn Nguyên Ngọc gọi ẩm thực của Quảng Nam là đặc sản lưu dân. Theo nhà văn giải thích, do phải di chuyển xa, vội vàng nên và đặc biệt đến vùng đất mới nên hầu hết không có gia vị quen thuộc của quê gốc. Người Quảng Nam phải sử dụng nguyên liệu sẵn có trên đường đi.
Ông cho rằng, vì vậy món mì Quảng là đặc trưng cho tính chất các cuộc di chuyển cho những đoàn lưu dân, hay chính xác đây là kiểu ăn cơ động của những người đang vội vã đi, không rề rà bày vẽ, nhưng vẫn bảo đảm dinh dưỡng cho người dùng nó.
Với dụng cụ chế biến là một con dao, một ống bùi nhùi lửa, thì bất cứ nơi nào dừng chân cũng có thể làm ra món ẩm thực đặc sản đậm đặc vùng miền. Bao nhiêu năm qua, món ăn này tưởng chỉ lẩn quẩn trong những cái nhỏ bé Quảng Nam, nhưng vài năm gần đây, du lịch đang góp phần làm sống lại đặc sản này.
