Sự tích cây đàn tính hai dây
Khác với đàn tính ở các địa phương khác, đàn tính Bình Liêu chỉ có 2 dây không phải 3 dây. Có khá nhiều tích lý giải cho sự khác biệt này.
Theo lời kể của nghệ nhân ưu tú Hoàng Thị Viên, khu Nà Làng, thị trấn Bình Liêu, huyện Bình Liêu, đàn tính có từ bao giờ không ai còn nhớ, song có truyền thuyết kể rằng: Thời kỳ đó bản người Tày ở Bình Liêu còn buồn lắm.
Mọi người truyền tai nhau chuyện chàng Xiên Cân làm ra cây đàn Tính mười hai dây, đủ cung bậc khiến cho ai nghe đàn đều mê đắm quên hết tất cả công việc.
Để tránh điều đó, Ngọc Hoàng đã cho cắt đi chín dây để còn lại ba dây, giống đàn tính của dân tộc Tày vùng Đông Bắc Việt Nam.
Để học làm đàn, đánh đàn Tính, người Tày Bình Liêu đã cử một chàng trai thông minh, sáng dạ nhất đến bản người Tày ở huyện Đình Lập (tỉnh Lạng Sơn) học đàn tính để về dạy lại cho mọi người.
Trong thời gian ngắn, chàng trai đã nắm vững cách làm đàn, biết đánh được điệu đàn then, chàng trai từ giã bản người Tày mến khách ở đây để trở về quê.
Sau khi trình đàn lên bàn thờ thành hoàng của bản, chàng xin phép già bản mang cây đàn ra đánh cho bà con nghe. Cả bản hân hoan, tưng bừng như mở hội khi nghe chàng trai hát, đánh đàn.
Đêm đó, trong giấc mơ, chàng trai gặp một ông lão phương phi, mặc áo vàng nói rằng, người Tày ở đâu cũng chung một tiếng nói và phong tục, tập quán. Nhưng bàn tay có ngón ngắn ngón dài, người Tày Bình Liêu vẫn có nét riêng biệt không thể hòa lẫn với bất cứ người Tày ở đâu khác.
Chàng sực tỉnh, lấy cây đàn treo trên vách xuống xem. Thật kỳ lạ, cây đàn chỉ còn hai dây. Khẽ gảy lên, hai dây bổng trầm rõ ràng. Rồi tay chàng cứ lướt trên cần đàn tạo nên những tiếng dặt dìu êm ái. Và cây đàn tính Bình Liêu ra đời, làm bạn với người Tày từ đó.
Ngày đầu xuân mới, tay lướt trên dây đàn tính, ngân nga làn điệu hát Then của dân tộc mình, Nghệ nhân ưu tú Hoàng Thị Viên nói vui: “Đàn tính của người Tày Bình Liêu chỉ có 2 dây, đó là đàn tính, đàn tình. Đây là cây đàn tình yêu.”
Trở thành di sản văn hóa phi vật thể của người Tày
Là một trong số rất ít người còn nắm được bí kíp tạo ra những cây đàn tính của dân tộc, Nghệ nhân ưu tú Lương Thiêm Phú khu Chang Nà, thị trấn Bình Liêu chia sẻ, đàn tính thường có chiều dài 117cm, bầu rộng 16cm gồm có các bộ phận: Bầu đàn, cần đàn và dây đàn.
Để chế tạo một chiếc đàn, phần quan trọng nhất là phải tìm được bầu đàn.
Theo kinh nghiệm người xưa truyền lại, cứ theo hình tròn của quả bầu đủ 3 gang tay là được, khi hái bầu về phải ngâm nước từ 8 đến 10 ngày cho ruột thối đi, rửa sạch rồi lau đi màng đen bám bên ngoài để được màu tươi sáng và phơi khô, sau đó cắt ngang khoảng 1/3 quả bầu tính từ cuống đến giữa quả để tạo mặt phẳng rồi dán gỗ lên trên là được mặt của bầu đàn.
Để cây đàn tính âm vang, tròn thì quả bầu phải già. Nếu bầu còn non thì âm thanh sẽ đục.
Ngoài ra, kích cỡ bầu vang có thể thay đổi tuỳ theo quả bầu lớn nhỏ, xong đường kính thường từ 15 - 20cm.
Mặt đàn thường bằng mo tre hoặc gỗ cây ngô đồng xẻ mỏng dày khoảng 3mm, xung quanh bầu đàn được khoét nhiều lỗ nhỏ tạo hình hoa thị vừa để trang trí vừa để phát âm.
Cũng theo ông Lương Thiêm Phú, để âm thanh thật sự được hay, mặt đàn phải lấy được da con trăn bịt lại, nhưng bây giờ, da trăn hiếm nên có thể dùng mo cau và một loại giấy đặc biệt có độ đàn hồi cao để thay thế.
Dây đàn trước đây thường làm bằng tơ hay sợi cước. Cần đàn thường làm bằng gỗ dâu, gỗ cây “boóc láp” nhẹ và thẳng. Cần đàn dài khoảng 9 nắm tay của người chơi đàn.
Theo kinh nghiệm dân gian, “số đo” cỡ nào thì hợp với cỡ giọng hát của người có số đo ấy. Phần dưới của cần đàn xuyên qua bầu vang còn phần trên cùng là đầu đàn uốn cong hình lưỡi liềm hoặc đầu rồng, đầu phượng.
Mặt cần đàn trơn, không có phím mà chỉ có ngựa đàn làm bằng gỗ nhỏ nằm trên mặt đàn để cố định dây và kê không cho dây chạm trực tiếp vào mặt đàn.
Theo cách đánh đàn xưa, người diễn không dùng que gảy mà chỉ gảy bằng ngón tay trỏ của tay phải.
Huyện Bình Liêu hiện nay chỉ có 2 nghệ nhân có thể chế tạo được đàn tính bởi phải có hiểu biết nhất định về nhạc lý, khả năng cảm âm và sự khéo léo của đôi tay.
Họ được xem như một bảo tàng sống, truyền dạy cho thế hệ trẻ những bí kíp làm đàn tính tại 12 CLB hát Then – đàn tính ở các thôn xã.
Theo chân các nghệ nhân, các CLB, tiếng đàn tính, làn điệu Then lại ngân vang trong các dịp lễ hội, sự kiện văn hóa - giao lưu trong và ngoài tỉnh, trở thành một sản phẩm văn hóa du lịch đặc sắc.
