Theo đó, cả 2 cổng xây bằng gạch vồ nằm hai bên Đông thành Thủy Quan, lối vào sông Ngự Hà, được phát hiện sau khi di dời dân khỏi khu vực Thượng Thành (phường Thuận Lộc, TP.Huế). Cổng thứ nhất nằm bên phải cống Lương Y, xây theo hình thức cổng vòm dày khoảng 60cm, rộng 80cm, cao 100cm, phía dưới là những tảng đá xanh còn nguyên vẹn. Cổng thứ hai nằm bên trái cầu Lương Y, phía sau nhà bà Lê Thị Đào (126 đường Xuân 68). Cổng này đã bị người dân bịt kín bởi lớp bờ lô từ trước đó.
Trung tâm Bảo tồn Di tích Cố đô Huế cho biết, đơn vị đã từng khảo sát hệ thống pháo đài trên kinh thành và lô cốt trên Thượng Thành, lưu giữ hình ảnh, trong đó có hai cổng này. Trong tài liệu về Kinh thành Huế của Lesopld Cardière có địa danh và bản đồ cập nhật vị trí cửa trái và cửa phải của Đông thành Thủy Quan. Trong Đại Nam nhất thống chí, khu vực này đặt đại bác và có vệ binh canh giữ, là một vị trí rất quan trọng trên hệ thống Ngự Hà và Kinh thành Huế.
“Mấy chục năm qua, do người dân xây dựng nhà ở khu vực Thượng Thành nên những người khác ít để ý đến những chiếc cổng này. Tuy nhiên, trung tâm đã nắm được thông tin từ rất lâu nên khi san ủi mặt bằng đã chủ động cắm biển cảnh báo cẩn thận khi thu dọn mặt bằng tại khu vực này. Sắp tới, chúng tôi sẽ có các giải pháp để tôn tạo, bảo vệ, trùng tu và phát huy giá trị 2 cổng thành cùng các điểm di tích trong Quần thể Di tích Cố đô Huế” - ông Võ Lê Nhật - Giám đốc Trung tâm Bảo tồn Di tích cố đô Huế - nói.
Ngày 30.6, Nhà nghiên cứu Nguyễn Xuân Hoa - nguyên Giám đốc Sở Văn hóa - Thông tin tỉnh Thừa Thiên - Huế - chia sẻ, Đông thành Thủy Quan là khu vực phòng thủ trọng yếu của hệ thống Kinh thành Huế xưa. Chắc chắn những cổng thành này được xây dựng cùng thời điểm với Kinh thành Huế, bởi nó mang lối kiến trúc và cách thức xây dựng đồng dạng với Kinh thành Huế và có tính thẩm mỹ độc đáo. Ông Hoa nhận định, có thể vì một số lý do bí mật về phòng thủ nên những cổng thành này ít ai nhắc đến.
“Những cổng thành này khá nhỏ, nên không phải để cho dân hay vua quan đi mà khả năng là giành cho đội vệ binh đi lại kiểm tra khu vực phòng thủy Đông thành Thủy Quan. Trước đây những cổng thành này có cửa nên được xem như là cổng bí mật” - ông Nguyễn Xuân Hoa phân tích.
Tiến sĩ Trần Đình Hằng - Phân Viện trưởng - Phân viện Văn hóa nghệ thuật quốc gia Việt Nam ở Huế - nhận định, cổng này nằm ở vị trí rất quan trọng trong hệ thống phòng thủ của triều Nguyễn, do gần với Trấn Bình Đài (đồn Mang Cá), nơi đặt các pháo đài bảo vệ Kinh thành Huế xưa.
Kinh Thành Huế có 10 cửa chính ra vào, được xây dựng dưới thời vua Gia Long và dần hoàn thiện kiến trúc như hiện nay dưới thời vua Minh Mạng (từ 1805 - 1832). Kinh thành Huế có tổng diện tích 520 hécta, chu vi vòng thành gần 10km, cao 6,6m, dày 21m, được xây khúc khuỷu với những pháo đài phòng thủ bố trí cách đều nhau, kèm theo pháo nhãn, đại bác, kho đạn. Bên trong thành là dân cư, gia đình hoàng gia, quan lại... sinh sống. Ngày nay, bên trong Kinh thành Huế có 4 phường, thường được gọi là các phường Thành nội Huế.
