Theo nghiên cứu được công bố trên tạp chí Proceedings of the National Academy of Sciences số tháng 6.2021, dưa hấu không bắt nguồn từ khu vực Lưỡi liềm Màu mỡ (Fertile Crescent) của vùng Lưỡng Hà cổ đại giống như nhiều loại cây trồng thuần hóa khác.
Susanne Renner, một nhà thực vật học tại Đại học Ludwig Maximilian ở Munich, Đức và các đồng nghiệp đã tiến hành giải trình tự gene toàn diện của dưa hấu thuần hoá đang được trồng và bán rộng rãi ngày nay cùng với 6 loài dưa hấu dại.
Cô nói với tờ Live Science: “Chúng tôi nhận thấy bộ gene hiện đại của dưa hấu thuần hóa có liên quan mật thiết với loại dưa hấu dại Sudan hơn bất kỳ loại nào khác mà chúng tôi đã phân tích. Dưa hấu dại Sudan có một số khác biệt đáng chú ý so với phiên bản thuần hóa: Thịt có màu trắng và không ngọt lắm, chủ yếu được dùng làm thức ăn gia súc".
Tuy nhiên, sự tương đồng về gene giữa hai loài đã khiến các nhà nghiên cứu kết luận rằng dưa Sudan có lẽ là tiền thân của dưa hấu đã được thuần hóa có màu đỏ và ngọt.
Có khả năng những người nông dân cổ đại đã trồng các biến thể không đắng của dưa hấu dại và do đó tăng độ ngọt của nó qua nhiều thế hệ thông qua quá trình thuần hóa. Màu đỏ có lẽ cũng là nhờ chọn lọc nhân tạo, trong đó người nông dân có thể ưa chuộng và lai tạo chọn lọc trái đỏ. Tuy nhiên điều này xảy ra khi nào và ở nền văn minh thì chưa rõ ràng và Renner đã cố gắng giải đáp.
Chúng ta đã biết rằng vị Pharaoh Ai Cập cổ đại Tutankhamun đã được chôn cất cùng với hạt dưa hấu cách đây 3.300 năm, nhưng đó không phải là bằng chứng đầy đủ về một loại dưa hấu ngọt đã được thuần hóa. Renner nói, những hạt này có thể được làm đồ ăn vặt từ một quả dưa hấu dại.
Nhưng sau đó, cô tìm thấy hình ảnh một loại quả giống dưa hấu trên bức tranh lăng mộ Ai Cập cổ đại, được cho là hơn 4.300 năm tuổi. Hình ảnh ban đầu được xuất bản vào năm 1912, nhưng trước đó không ai nghĩ nó là một quả dưa hấu. Trong một ngôi mộ riêng biệt, một hình ảnh khác cho thấy dưa hấu được cắt trên khay cùng với các loại trái cây ngọt khác, chẳng hạn như nho.
Nhận thức này, cùng với những phát hiện về gene của Renner, bắt đầu vẽ nên bức tranh về những người Ai Cập cổ đại đang thưởng thức những quả dưa hấu ngọt và đã được thuần hóa. Điều đó cho thấy dưa hấu rất có thể đã được thuần hóa vào khoảng thời gian đó ở Ai Cập hoặc trong khoảng thời gian giao thương của đế chế cổ đại.
Renner cho biết: "Những người Nubia cổ đại sống ở Sudan ngày nay thường bị coi thường hơn so với người Ai Cập. Có thể là người Nubia cổ đại đã thuần hóa nó và buôn bán với người Ai Cập cổ đại hoặc cũng có thể là người Ai Cập, nhưng những gì nghiên cứu của tôi cho thấy rằng ở đâu đó trong vùng này, dưa hấu đã được thuần hóa đầu tiên và người Ai Cập cổ đại đã ăn chúng".
Hanno Schaefer, giáo sư về đa dạng sinh học thực vật tại Đại học Kỹ thuật Munich, nói rằng về mặt lịch sử, đó là một phát hiện rất quan trọng. "Rõ ràng là chúng ta đã bỏ bê khu vực Bắc Phi và tập trung quá nhiều vào vùng Lưỡi liềm Màu mỡ, nơi ngũ cốc và các loại hạt (hạt họ đậu ăn được) bắt nguồn, nhưng chúng ta cần đầu tư nhiều nguồn lực hơn để nghiên cứu nông nghiệp của Bắc Phi và thêm những phát hiện đó vào bằng chứng khảo cổ học" - Schaefer nói với Live Science.
Nghiên cứu họ hàng hoang dã của cây trồng thuần hóa không chỉ giải đáp sự tò mò về mặt lịch sử, mà còn có thể hữu ích cho các nhà chăn nuôi và nông dân thời hiện đại. Renner nói, có nhiều đặc điểm của các quần thể hoang dã có thể hữu ích trong việc nhân giống dưa hấu - chúng ít bị nấm mốc, virus và côn trùng hơn so với các loài đã được thuần hóa. Biết thêm về ADN của dưa hấu dại có thể giúp các nhà lai tạo lấy các biến thể gene có lợi đó và cấy chúng vào cây trồng hiện đại mà không ảnh hưởng đến hương vị ngọt và màu đỏ của dưa hấu, vốn đã mất rất nhiều thời gian để có được thông qua quá trình lai tạo chọn lọc.
Điều này có thể cho phép canh tác dưa hấu vượt qua những thách thức trong tương lai mà biến đổi khí hậu sẽ mang lại, chẳng hạn như hạn hán và nhiệt độ cao hơn.
