Phương Tây với nghệ thuật tạo hình phát triển từ thời Hy Lạp La Mã cổ đại đã có hình ảnh đáng tin cậy về những nhân vật đương thời. Phương Đông với nghệ thuật quốc họa Trung Hoa cũng đã có tranh vẽ vua chúa, hoàng hậu, phi tần từ đời Hán cách chúng ta hơn 2.000 năm hiện vẫn còn lưu giữ được. Tất nhiên lối vẽ tả thực phi hàn lâm của phương Đông là không đáng tin cậy lắm về mặt hình ảnh. Người ta vẽ bằng quan niệm về một nhân vật nhiều hơn là hình ảnh cấu trúc thực của nhân vật ấy. Cho nên đời sau sinh ra những tranh luận không hồi kết.
Như bức chân dung Hoàng đế Quang Trung được họa sĩ cung đình của vua Càn Long vẽ chẳng hạn. Không ai biết chính xác rằng đó là bức tranh vẽ “Giả vương” hay Quang Trung thật sự. Dù không nghi ngờ gì về kỹ năng hóa trang của tiền nhân thì ta vẫn thấy những miêu tả của sử quan nhà Thanh so với bức chân dung Quang Trung được họa sĩ nhà Thanh vẽ vẫn có một khoảng cách đáng kể.
Người Việt chỉ thực sự quan tâm đến hình ảnh của mình kể từ khi chiếc máy ảnh du nhập vào Việt Nam hồi giữa thế kỉ XIX. Nói đúng ra là từ khi có hiệu ảnh Cảm Hiếu Đường của tiến sĩ Đặng Huy Trứ mở ở phố Thanh Hà-Hà Nội vào năm 1869. Lúc ấy người ta mới có khái niệm về tấm ảnh lưu giữ lại chân dung chính xác của mình. Và thật ngạc nhiên, người Việt vô cùng thích thú say mê. Nghề nhiếp ảnh vì thế phát triển thần tốc trong cả nước vài thập niên sau đó.
Gương mặt của chính ta được lưu giữ trong album gia đình có thể được chia làm hai loại. Những năm ’60, ’70 gia đình Hà Nội nào cũng có vài tập album như thế. Một là chụp chung với toàn gia theo cách xếp hàng ngang. Người già và trẻ con ngồi hàng ghế trước. Người trẻ và đám thanh niên mới lớn đứng hàng thứ hai. Có những gia đình khi tết đến phải xếp đến ba, bốn hàng ngang mới hết người. Phần lớn những ảnh này được chụp ở hiệu ảnh. Nơi có studio với ánh sáng nhân tạo tốt nhất đảm bảo bức ảnh lên nét hết cả chân tơ kẽ tóc nhân vật được chụp.
Loại thứ hai là ảnh chân dung. Cũng phần lớn chụp ở hiệu ảnh với ánh sáng cầu kỳ đèn rọi trước sau phải trái. Nếu lãng mạn hơn chút nữa có thể đứng chụp trước phông hình vẽ tay trong hiệu ảnh. Những phông hình này được các họa sĩ vẽ quảng cáo phim ở rạp căn cứ vào một bức ảnh chụp thật Bờ Hồ hoặc thắng cảnh nào đó vẽ choán cả bức tường sau lưng làm nền. Tất nhiên phông hình có thể thay đổi nhưng thường thì khách chụp chân dung tìm hiểu trước những hiệu ảnh có phông hình mình thích mà đến.
Cuối những năm ’70 phong trào chụp ảnh studio mới tạm lắng xuống. Người ta bắt đầu thích chụp trực tiếp ở chính nơi mà mình yêu thích. Thế là sinh ra đám thợ chụp ảnh dạo rất đông đúc quanh Bờ Hồ và những di tích lịch sử trong thành phố. Cả nước cũng nhanh chóng bắt kịp trào lưu này. Nơi nào có thắng cảnh đẹp là nơi ấy không thể thiếu thợ chụp ảnh dạo.
Chụp nhiều ảnh sinh ra cách bảo quản và phân loại không còn theo lối truyền thống nữa. Do ảnh chụp ngày một nhiều lên nên album ảnh mỗi nhà thường được bổ sung liên tục. Ban đầu là chia ảnh chụp chung ra khỏi ảnh chân dung. Về sau gần như mỗi sự kiện phải lưu giữ riêng vào một album mới đủ chỗ. Đám cưới hồi đầu những năm ’80 người ta thường tự hào khoe nhau chụp được bao nhiêu album ảnh mà cũng là gián tiếp khoe luôn chuyện cỗ bàn nhộn nhịp.
Cuối cùng thì tất cả những người chơi ảnh thông thường đều nhằm đến một cái đích chung nhất mà thôi. Lưu giữ lại gương mặt mình ở từng địa điểm, từng khoảnh khắc có liên quan đến mình. Những người chơi ảnh chuyên nghiệp mới quan tâm đến kĩ thuật và phong cảnh trước mắt. Chơi ảnh chuyên nghiệp luôn là số ít. Không chỉ tốn kém chi phí mà còn đòi hỏi hiểu biết về công nghệ khá rườm rà.
Từ ngày máy ảnh số trở nên phổ cập đến từng chiếc smartphone ai ai cũng có trong túi, ta càng thấy rõ hơn nhu cầu ghi nhớ gương mặt mình lớn đến mức nào. Có thể nhìn thấy trên facebook những cô gái, chàng trai hoặc quý ông, quý bà một ngày không ngần ngại đưa gương mặt mình lên đấy vài lần. Không chỉ mình nhớ mà hình như ý nói thiên hạ cũng rất nên nhớ cùng. Nhớ từ lúc bước chân xuống giường ngắm nghía trời cao mây trắng cho đến khi ngồi vào bàn làm việc ở cơ quan. Nhớ từ bàn cà phê sau bữa sáng cho đến đồ ăn thức uống trước mặt bữa trưa. Nhớ những người ta vừa gặp và nhớ cả những người sắp gặp cũng đưa ảnh ta với họ lên. Nhớ ta ngồi quanh mâm cơm chiều với lọ hoa vừa mua vội trên đường mang về cắm. Tưởng đến đấy là hết mà không phải. Còn đôi giày mới xỏ chân ban sáng cũng mang ra xỏ lại để chụp hình từ đầu gối trở xuống đưa lên face. Dường như cuộc sống hiện đại đã làm cho ta không còn yên tâm với nhân diện của mình nữa?
Cùng với những tấm ảnh như thế có biết bao nhiêu câu chuyện xảy ra quanh mình. Đầu óc đâu mà nhớ cho xuể?
5.2018
