Ngược đãi bản thân - Một chứng bệnh tâm thần

Cô gái tính cách hiền, dễ xúc động, học giỏi. Khi học lớp 12 cô mong muốn được đi du học, nhưng ước mơ không thành hiện thực vì gia đình không có điều kiện. Thất vọng làm cô luôn nghĩ rằng cuộc đời thế là bế tắc nên thường trong tâm trạng buồn rầu; cơ thể mệt mỏi, hồi hộp, tức ngực, cảm giác ngột ngạt, khó thở rồi mất ngủ. Cô cho rằng không có ai cảm thông với nỗi thất vọng của mình vì thế không tìm được người chia sẻ. Tình trạng âm thầm chịu đựng kéo dài hơn một năm, rồi ý tưởng cắt tay bằng dao lam hình thành...
Phát hiện những vết cắt trên tay con, gia đình hoang mang nhưng rồi cũng định hướng được nên đưa con đến Viện Sức khỏe tâm thần để khám. Cô cho biết, mỗi lần cắt tay không thấy đau mà cảm thấy lòng nhẹ nhõm hơn, nỗi buồn và thất vọng như vơi đi. Bác sĩ chẩn đoán cô mắc chứng tự ngược đãi bản thân (Self harm)! Đây là một chứng mà người bệnh tự gây “đau”: Dùng dao lam, mảnh sành, sứ tự rạch da thịt cho chảy máu, giật tóc, tát vào mặt, lao đầu vào tường, nhổ tóc, cấu rách da; nhịn ăn hoặc tự gây tổn hại về tinh thần như một lối thoát cho giải tỏa sang chấn (stress) là biểu hiện của hội chứng này. Sau mỗi lần “hành xác”, người bệnh cảm thấy tâm trạng nhẹ nhàng hơn, trĩu nặng trong lòng giảm bớt.
Em P.L, ở quận 10, TPHCM luôn có cảm giác cô đơn, chán nản. Một lần bị đứt tay nhưng tự nhiên lại có cảm xúc đau ở tay làm cho rất dễ chịu. Từ đó, khi bế tắc về chuyện gì đó hoặc bực mình, L lại dùng kéo cắt vào tay... T.T học lớp 11, gia đình giàu có, học giỏi, ít nói, bị bạn bè cho là kiêu và xa lánh nên bị cô lập trong lớp. Một lần bị ngã, đầu gối chảy máu, được một bạn nữ dìu xuống phòng y tế làm em có cảm xúc bàng hoàng. Từ đó, thỉnh thoảng lại thấy em đứt tay, chảy máu mũi hay những thương tích khác. Đến khi em phải vào viện, cả lớp mới biết một sự thật vì muốn được quan tâm, T đã tự hành hạ mình.
Hiện nay, nhiều trẻ em và vị thành niên mắc chứng này vì nhà trường nặng về giáo dục tri thức, ý thức kỷ luật, cha mẹ hầu hết dùng quyền giáo dục con theo ý mình, hệ quả là sở thích, đam mê của nhiều trẻ em và vị thành niên bị hạn chế. Trẻ em và vị thành niên có nét nhân cách dễ bị tổn thương với những suy nghĩ lệch lạc dễ mắc chứng này.
Nhận diện chứng ngược đãi bản thân
Sang chấn tâm lý là nguyên nhân chủ yếu của chứng này, vì thế người bệnh phải bị stress mạnh hoặc không mạnh nhưng kéo dài tác động. Sang chấn bao gồm nhiều vấn đề trong đời sống, xã hội gây ra sự bất mãn bản thân do mâu thuẫn giữa mong muốn và được đáp ứng. Khi rơi vào trạng thái ức chế tâm lý kéo dài mà không được giải tỏa sẽ nảy sinh xu thế muốn loại trừ những bất toại. Tuy nhiên, đáng ra phải loại trừ stress thì bệnh nhân lại loại trừ bản thân và thêm vào loại trừ còn có mục đích gây chú ý của người thân. Trên nền sang chấn, xuất hiện hành vi tự gây tổn hại và thường thấy nhất là cắt tay, cổ tay hoặc đùi, bụng với những nhát sắc gọn, nông nhưng đủ chảy máu và không nguy hại tính mạng. Có người đốt da bằng đầu thuốc lá hoặc diêm đang cháy, nhổ tóc, nhổ lông mày, cào cấu rách da hoặc nhịn ăn... Song hành cùng hành vi gây tổn thương thực thể, thường có trạng thái ức chế cảm xúc đi kèm, biểu hiện bằng gây tổn hại về tinh thần như tự buộc mình vào những hoàn cảnh cấm đoán để chịu khổ sở; trạng thái ức chế cảm xúc tồn tại hầu hết thời gian bệnh. Triệu chứng đặc trưng nhất là sau mỗi lần làm tổn hại bản thân, bệnh nhân thấy tâm trạng nhẹ nhõm hơn, bớt đi một phần gánh nặng trong lòng, vì thế có xu thế tái diễn hành vi để giải tỏa ức chế.
Mắc chứng ngược đãi bản thân hầu hết ở nữ, đôi khi ở nam, thường phát sinh vào những năm đầu niên thiếu và một số ca bệnh kéo dài đến tuổi trưởng thành. Đây là bệnh tâm thần thuộc nhóm bệnh nhẹ - không có triệu chứng loạn thần như hoang tưởng; ảo giác; rối loạn ý thức (rối loạn năng lực định hướng thời gian, không gian, người xung quanh và bản thân); rối loạn hành vi, tác phong... Có rất nhiều bệnh, chứng bệnh được phân loại quốc tế thuộc nhóm bệnh tâm thần nhẹ như các rối loạn nhân cách ở người thành niên; các rối loạn hành vi và cảm xúc ở tuổi trẻ em và thanh thiếu niên. Chứng bệnh ngược đãi bản thân được xếp trong nhóm các bệnh, hội chứng bệnh tâm căn có liên quan đến stress, tức là những bệnh tâm thần do căn nguyên tâm lý. TS Tim Kendall, người Anh, cho rằng áp lực và căng thẳng là nguyên nhân chủ yếu khiến giới trẻ mắc chứng Self harm.
Làm sao để trẻ không mắc chứng bệnh này?
Nhân cách dần hình thành trong quá trình phát triển để trở thành người trưởng thành về thể chất và nhân cách cũng định hình khi đã trưởng thành về thể chất. Có nhiều loại nhân cách (tâm thần học gọi là loại hình thần kinh) mạnh, yếu; linh hoạt, không linh hoạt; thăng bằng, không thăng bằng... và phản ứng của những loại nhân cách này trước cùng một sang chấn tâm lý không giống nhau. Ví dụ, một đứa trẻ có loại hình thần kinh mạnh, thăng bằng, linh hoạt, khi cha mẹ không mua cho món đồ chơi mà nó rất thích, nó sẽ không vui, có thể rất buồn nhưng không phản ứng dữ dội như đứa trẻ có loại hình thần kinh mạnh, nhưng không thăng bằng, không linh hoạt là gào thét, lăn lộn, đập phá... thậm chí câm, điếc, mù, liệt, tê, co giật như động kinh. Những triệu chứng bệnh này chính là các rối loạn phân ly hay chuyển di (tên gọi bệnh theo phân loại quốc tế hiện hành - ICD10, trước đây gọi là bệnh tâm căn Hysteria), có nguyên nhân do sang chấn tâm lý (không được toại nguyện) ở một đứa trẻ có nhân cách dễ bị tổn thương. Tuy nhiên, những trạng thái này chỉ xuất hiện tạm thời (mất chức năng tạm thời) do cảm xúc bị ức chế quá mạnh, không có tổn thương thực thể thần kinh chi phối những chức năng này, khi chữa khỏi bằng liệu pháp tâm lý các chức năng này trở lại bình thường.
Nói rộng ra về căn nguyên của chứng bệnh là, ngoại trừ những trẻ có bệnh hay thiếu sót thần kinh, tâm thần bẩm sinh hoặc mắc phải trong những năm đầu thời kỳ thơ ấu, còn lại những trẻ bình thường thì nhân cách do sự giáo dục của gia đình và nhà trường quyết định. Tuy nhiên, lại có rất nhiều lý do dẫn đến việc trẻ ít hoặc không được giáo dục, uốn nắn... như kinh tế khó khăn, công việc bận bịu, bi kịch gia đình hay quan niệm trời sinh voi sinh cỏ, gia đình kém quan tâm đến việc giáo dục trẻ... Các bậc cha mẹ, ông bà có thường xuyên biết được nhu cầu, sở thích, đam mê của trẻ và trong số đó những gì lệch lạc cần được uốn nắn. Mắng, chửi trẻ rõ ràng làm trẻ xa lánh và dùng quyền không phải lúc nào cũng đúng và cũng đem lại hiệu quả tốt. Chiều chuộng trẻ không đúng và quá mức đem lại hậu quả xấu. Những đứa trẻ này sau nhiều năm muốn gì được nấy sẽ hình thành nhân cách yếu (dễ bị tổn thương): Thiếu tự chủ và kìm chế bản thân, thích được chiều chuộng, thích phô trương và rất kém chịu đựng những khó khăn trong cuộc sống. Nhân cách yếu này có hai đặc điểm bệnh lý đặc trưng là tính cảm xúc và tính ám thị tăng cao. Khi không toại nguyện, bệnh nhân bị cảm xúc thất vọng nặng nề, tức giận quá mức, lo sợ cao độ... chi phối và hậu quả là lý trí bị lấn át, không phân biệt được phải trái, đúng sai, là nguyên nhân của những hành vi khóc lóc, gào thét, đập phá, giãy giụa; tính ám thị tăng cao, ví dụ khi khóc lóc, nhìn mờ vì nước mắt làm nảy sinh lo sợ bị mù mắt và lập tức không nhìn thấy gì (gọi là mù hysteria hay mất thị lực phân ly). Chiều chuộng trẻ không đúng và quá mức chỉ là một dẫn chứng cho một khía cạnh về sự đa dạng của giáo dục nhân cách. Chẳng hạn với em sinh viên năm thứ hai cắt tay nói trên liệu rằng cha mẹ đã kiên trì giải thích để em hiểu rõ thực chất khả năng kinh tế gia đình không thể lo được việc em đi du học hay chỉ nói một đôi lần theo kiểu mệnh lệnh của uy quyền? Liệu rằng cách sống có làm em hiểu nhầm là gia đình mình khá giả? Liệu rằng không khí gia đình có làm em cảm nhận rằng mình thực sự được yêu thương hay ngược lại?
Ngày nay, công nghệ số với rất nhiều phương tiện và cả người lớn lẫn trẻ em đều “nghiện”. Không ít gia đình ban ngày đi làm, đi học, tối về mỗi người một góc, cha mẹ thì facebook, zalo, con cái thì điện thoại, máy tính bảng và giao tiếp trực tiếp giữa những người trong một mái nhà chỉ còn tối thiểu... Khi trẻ cho rằng chúng thiếu thốn tình cảm gia đình, nhất là những trẻ có nhận thức lệch lạc thường dễ mắc chứng tự ngược đãi bản thân. Đơn giản là trẻ thấy mình bị bỏ rơi và trẻ con không phải người lớn thu nhỏ lại, vì thế với một tâm hồn thơ dại, cảm xúc trống rỗng dẫn đến chán chường, tức giận, bất mãn… là khó tránh khỏi. Đến như cô sinh viên năm thứ hai nói trên mà nhận thức đâu đã “chín”, như cha mẹ chúng ta thường nói “có lớn chưa có khôn”. Hiện trạng xã hội hiện tại làm thay đổi một số đặc điểm tâm lý tuổi trẻ, khác với đặc điểm tâm lý những thế hệ đã tiền lão khoa (55 - 60 tuổi) trở lên. Chúng ta, những người lớn cần hiểu rõ sự thay đổi này để có sự giáo dục phù hợp, tuy nhiên người xưa dạy “tề gia không gì hay bằng nhân” thiết nghĩ vẫn luôn đúng. Muốn thế, gia đình phải là nơi để trẻ chia sẻ những nhu cầu, sở thích, đam mê cũng như giải tỏa sang chấn. Nắm được những vấn đề này mới có thể phân tích cho trẻ hiểu những nhu cầu, sở thích, đam mê đó có phù hợp với thực tế cuộc sống, đúng hay sai theo một khía cạnh nào đó (chẳng hạn tình người), từ đó mới uốn nắn được những tâm lý lệch lạc có thể làm “hỏng” một cuộc đời.