Anh vừa có một bài viết rất đặc biệt cho tờ New York Magazine để nói về thế giới đặc biệt hỗn loạn và khó lường của những đồng tiền ảo. Lao Động xin được giới thiệu với độc giả bài viết này.
Cả ngàn đồng tiền ảo ăn theo Bitcoin
“Đó là một buổi sáng Chủ Nhật của năm 2016 và tôi đang ngồi thư giãn trong một khách sạn ở Montreal, Canada, với 160.000USD trong ví. Ý của tôi là ví “ảo”. Khoản tiền kể trên là giá trị quy đổi ra đồng đô la của một lô tiền ảo (cryptocurrency) mà tôi đang nắm giữ.
Chỉ với vài chú nhấp chuột, tôi có thể bán ngay số tiền ảo đó để thu về những đồng đô la thực. Sau khi trả thuế phí, tôi sẽ có khoản tiền lời lên tới 6 con số, hoàn toàn hợp pháp. Nhưng đây là phần hay ho của câu chuyện: Trước đó 24 giờ, số tiền ảo của tôi, mang tên Verge, chỉ có giá trị khoảng 80.000USD. Chỉ sau một đêm, nó đã tăng giá gấp đôi, với lý do sức mua tăng mạnh bất ngờ tại thị trường Châu Á.
Nếu tôi chờ thêm 24 giờ nữa, số tiền ảo này có thể tiếp tục tăng giá gấp đôi. Nhưng cũng không loại trừ việc nó sẽ rơi trở lại mức 80.000USD hoặc thấp hơn nữa.
Xin chào mừng bạn tới với thế giới của tiền ảo, một thị trường tài chính toàn cầu cực kỳ trẻ trung, luôn hoạt động 24 giờ mỗi ngày, 7 ngày mỗi tuần. Trong mấy tháng gần đây, cơn sốt tiền ảo lên cao khiến báo chí thế giới đua nhau đưa tin về một số đại diện nổi tiếng của làng tiền ảo như Bitcoin, Ethereum. Đồng thời vô số câu chuyện cũng xuất hiện, xoay quanh những con người bỗng chống trở thành triệu phú đô la chỉ nhờ vài khoản đầu tư còm mà họ đã sớm bỏ vào tiền ảo thời còn học đại học.
Thực tế không lãng mạn và nhiều màu hồng như thế. Cứ mỗi người “trúng độc đắc,” phát tài nhờ tiền ảo lại có hàng ngàn người khác phải nếm quả đắng và mất khối tiền. Là một kẻ say mê Bitcoin kể từ năm 2013 và buôn bán tiền ảo khá thường xuyên kể từ năm 2015, tôi cũng trải qua không ít giây phút đê mê tới tận mây xanh vì lời lớn, bên cạnh những lần tan nát con tim vì lỗ nặng.
Nếu nói về tiền ảo, không thể bỏ qua Bitcoin. Đồng tiền này được tạo ra vào năm 2009 bởi một nhân vật có bí danh Satoshi Nakamoto - một thiên tài thực sự trong lĩnh vực thuật toán mật mã. Phát minh của Nakamoto nhằm tạo ra một loại tiền không thể bị tin tặc tấn công, không thể truy vấn được nguồn gốc và hoạt động ngoài tầm giám sát của các chính quyền. Nhưng dù Bitcoin đã ra đời, vẫn cần thêm một phát minh nữa của Nakamoto thì cuộc cách mạng tiền ảo mới phát triển như hiện nay: Một mạng máy chủ phân tán và được mã hóa tốt.
Nói một cách đơn giản nhất thì Bitcoin hoạt động trên một hệ thống mạng không có máy chủ trung tâm. Thay vì thế, đồng tiền này lưu hành trên một mạng lưới rất nhiều máy tính, còn được gọi là các “thợ mỏ”. Trước khi bất kỳ giao dịch bitcoin nào được thực hiện, nó phải trải qua công đoạn xác thực và xác nhận tính hợp lệ. Việc này do toàn bộ hệ thống “thợ mỏ” thực hiện.
Chính tính chất phân tán của mạng máy tính hỗ trợ xử lý giao dịch Bitcoin mới là phát minh có ý nghĩa thực sự. Nó khai sinh ra một ngành công nghiệp mới gọi là công nghệ chuỗi khối (blockchain) và đặt nền móng để khoảng 1.300 đồng tiền ảo “ăn theo” Bitcoin ra đời.
Chỉ trong vòng vài năm kể từ khi ra đời hồi năm 2009, Bitcoin đã biến đổi vai trò, từ chỗ là một đồng tiền ảo dần trở thành một dạng hàng hóa giống như vàng. Bạn vẫn có thể dùng Bitcoin để mua sắm (nhiều quốc gia cho phép giao dịch bằng Bitcoin), cũng như vàng vậy, nhưng về cơ bản người ta xem nó như một kênh đầu tư. Vậy vì sao người ta phải đầu tư tiền thật vào một loại tiền ảo không có giá trị “thực” như Bitcoin? Đơn giản vì nó sinh lãi quá khủng khiếp.
Nếu bạn bỏ 2 USD để mua 1 bitcoin trong tháng 12.2011, tới tháng 12.2017 số tiền đó đã phình lên thành hơn 18.000USD. Dù Bitcoin đã có đợt sụt giá cực mạnh sau khi lập đỉnh, nhiều người vẫn tin tưởng vào tương lai tươi sáng của nó, với những mốc giá mới còn cao hơn nữa.
Cùng thời điểm, những đồng tiền ảo ăn theo, có giá rẻ hơn, thi nhau xuất hiện. Nguyên nhân do Bitcoin là phần mềm mở và vì thế, bất kỳ ai cũng có thể sao chép, chỉnh sửa bộ mã gốc rồi phát hành một đồng tiền mới, phục vụ cho các mục đích riêng của họ. Đó chính xác là những gì đã diễn ra, bắt đầu với sự xuất hiện của đồng Namecoin vào năm 2011.
Kể từ đó, hơn 1.300 đồng tiền ảo ăn theo (altenative coin hay altcoin) đã ra mắt và được buôn bán trên nhiều nền tảng khác nhau. Một số như đồng Ethereum đã nhanh chóng thành công và có sức hút ngang ngửa Bitcoin. Số khác thì không nổi bằng và chỉ được cộng đồng nghiên cứu tiền ảo biết tới, như các đồng Chervonet, Florincoin và Augur.
Về lý thuyết, mỗi đồng tiền ảo ra đời để nhằm giải quyết một vấn đề riêng. Ví dụ, có hơn 5 đồng tiền ảo với tên mã lần lượt $POT, $THC, $CANN, $CCN, $CNNC đang ganh đua với nhau để giúp giải quyết vấn đề khó khăn thanh toán khi mua cần sa hợp pháp; Pinkcoin (mã $PINK) đang phấn đấu trở thành đồng tiền phục vụ các tổ chức phi lợi nhuận; Foldingcoin ($FLDC) dùng để tặng thưởng những người tham gia dự án nghiên cứu bệnh tật trong chương trình Folding@home của Đại học Stanford.
Điều thú vị là có 2 đồng tiền ảo dựa trên Tổng thống Mỹ Donald Trump (các đồng $TRUMP, $PRES), và 1 đồng tiền ảo dựa trên Tổng thống Nga Vladimir Putin ($PUT.) Ngoài ra còn phải kể tới hàng ngàn đồng tiền ảo nữa, không thể nêu danh hết trong phạm vi bài viết này.
Một ma trận rối rắm đầy rủi ro
Tôi bắt đầu tiếp xúc với tiền ảo từ năm 2011. Khi ấy một đồng Bitcoin có giá chỉ 4,10USD. Tôi nhớ mức giá bởi đã phấn khích nói về đồng tiền ảo mới này trong một bức thư gửi bạn. Tôi cũng nhớ cảm giác tiếc nuối cháy bỏng trong mình vì đã bỏ lỡ cơ hội mua bitcoin giá thấp. Sao tôi không tiếc được cơ chứ?
Giống bất kỳ ai đã bỏ lỡ cơ hội thành triệu phú đô la trong năm 2017, vì không dám tiêu 1.000 USD trong năm 2011 để mua Bitcoin, thời ấy tôi không thấy rõ tương lai sáng sủa của tiền ảo.
Nhưng khi hay tin về các đồng altcoin và hoạt động giao dịch mã hóa vài năm sau, tôi quyết định không bỏ lỡ cơ hội nữa. Từ năm 2014, cứ mỗi lần nhận lương tôi lại trích ra một phần nhỏ ném vào Coinbase, sàn giao dịch tiền ảo thân thiện với người dùng. Cần biết rằng có nhiều nền tảng giao dịch tiền ảo đang hoạt động ở Mỹ, nổi nhất là Poloniex, Kraken, Bitfinex, Bittrex và Bitstamp.
Tại những thị trường khác nhau, luôn có rất nhiều sàn giao dịch khác nhau, như người Hàn Quốc dùng Coinone, trong khi người Trung Quốc dùng Binance. Với số lượng lớn sàn giao dịch như thế, lại hoạt động chẳng tuân theo nguyên tắc chung nào, không khó hiểu khi việc mua bán tiền ảo dễ gây rối và khiến người ta nản lòng.
Do Bitcoin vẫn giao dịch ở mức 350 USD mỗi đồng vào năm 2014, các khoản đầu tư cò con ban đầu của tôi dần tích tụ thành một mức vừa phải. Khi tiền đầu tư đã đủ để đổi thành vài đồng Bitcoin, tôi mới dùng nó để mua các đồng altcoin.
Nhìn thoáng qua, giao dịch tiền ảo hơi giống hoạt động giao dịch hối đoái. Tiền ảo thường được mua bán theo từng cặp, ví dụ khi bạn giao dịch tiền có mã BTC-ETC chẳng hạn, điều này có nghĩa bạn đang mua hoặc bán đồng Ethereum để lấy đồng Bitcoin. Nhưng thực tế thì tiền ảo hoạt động giống thị trường chứng khoán nhiều hơn, dù nó rối rắm hơn và chứa đầy rủi ro, vì không chịu bất kỳ sự kiểm soát nào cả. Chính tính chất tự do của thị trường tiền ảo khiến nó rất dễ trở thành mục tiêu của các hoạt động thao túng hoặc gian lận.
Giá tiền ảo có thể tăng rất mạnh sau những tin đồn, những thông báo của các tổ chức, cá nhân uy tín. Thực tế thì thông tin giá trị chỉ được trao đổi trong những nhóm kín - của những thương gia cá mập. Họ chuyên mua bán tiền ảo với số lượng lớn và thu lời dựa trên sự ngây ngô thiếu hiểu biết của những kẻ mới nhập cuộc. Ngay cả với những người đã có kinh nghiệm, thu thập tin tức phục vụ việc ra quyết định đầu tư cũng nhanh chóng trở thành một công việc toàn gây tốn kém rất nhiều thời gian, nếu họ không muốn bị mất tiền.
Tôi đầu tư vào Verge (biểu tượng giao dịch $XVG) từ năm 2016, sau khi nhận ra trên mạng xã hội Twitter có những trao đổi nhiều bất thường về đồng tiền này. Là một trong số nhiều đồng tiền ảo mới xuất hiện nên khi ấy nó có giá rất rẻ. Với số tiền 350 USD, tôi mua được 5 triệu Verge. Khi giá tụt xuống 2 tuần sau đó, tôi mua thêm 5 triệu đồng nữa với giá 300 USD.
Trong vài tháng tiếp theo, Verge thu hút sự chú ý của ngày càng nhiều thương gia, dẫn tới việc người ta nói về nó nhiều hơn trên Twitter và giá cũng dần dần đi lên. Tôi quyết định mua thêm 6 triệu đồng nữa.
Chỉ một thời gian ngắn kể từ lần mua cuối, chính là lúc đang ngồi trong căn phòng khách sạn ở Montreal, tôi thấy giá của Verge tăng lên mức tốt không tưởng. Cần biết rằng tiền điện tử không có các thông báo về lợi nhuận và không có chuyện chia cổ tức như hoạt động giao dịch cổ phiếu thông thường - các yếu tố có thể thúc đẩy giá đi lên.
Bởi vậy nếu một đồng tiền ảo như Verge tăng giá, rất có thể một nhóm cá mập chuyên mua nhanh xả nhanh đang nhắm vào nó; hoặc nhà phát triển đồng tiền này mới chia sẻ một bản cập nhật phần mềm trên dịch vụ nhắn tin Telegram. Vấn đề mấu chốt nằm ở chỗ ngoài kia, có ai đó đang châm ngòi cho một làn sóng mua Verge nhiều bất thường, điều mà nếu xảy ra ở thị trường chứng khoán sẽ lập tức khiến các tổ chức điều hành như Ủy ban chứng khoán và hối đoái Mỹ (SEC) vào cuộc điều tra.
Verge chỉ là 1 trong số 100 thương vụ mà tôi thực hiện kể từ khi mở tài khoản giao dịch với 3 đồng bitcoin, vào thời điểm 2016 có giá chừng 1.000 USD mỗi đồng. Luôn đề cao cảnh giác với mọi rủi ro, tôi nhập cuộc bằng việc nghiên cứu về mọi đồng altcoin nằm trong top 100 về giá trị thị trường, tìm hiểu về các hoạt động đã khiến chúng tăng giá.
Tôi mua Ethereum khi nó mới có giá 9 USD mỗi đồng (hiện được giao dịch ở mức 750 USD, dù tôi đã bán nó từ mốc 300 USD). Tôi bỏ vốn vào đồng Ripple ($XRP), Blackcoin ($BLK), Factom ($FCT), và vài chục đồng tiền khác, thu lời từ 10-50% trên mỗi đồng chỉ sau chưa đầy 24 giờ. Tất nhiên tôi cũng vấp phải nhiều thất bại, nhưng đã tự bảo vệ mình bằng các lệnh bán cắt lỗ nghiêm ngặt.
Nhưng một lần nữa phải nói rằng thị trường tiền ảo không tuân theo các nguyên tắc cơ bản như chứng khoán. Chúng được thúc đẩy bởi mức độ nổi tiếng và cảm xúc. Chúng rất dễ bị thao túng. Lấy ví dụ cụ thể là đồng Verge, tôi đã chứng kiến nhiều cuộc trao đổi trên Twitter với nội dung nghi ngờ về tiềm năng tăng giá của nó, khiến giá trị lập tức tụt mất 30%. Nhưng tôi cũng chứng kiến các màn tăng giá ngoạn mục của Verge, một lần là sau khi tài năng công nghệ John McAfee nhắn tin ủng hộ trên Twitter khiến giá của nó leo thang 100% chỉ sau có một đêm?!
Giống như khi chơi chứng khoán, thủ thuật quan trọng khi tham gia thị trường tiền ảo là xác định đỉnh và đáy. Nói cách khác là mua thấp bán cao. Nhưng thu lời từ một thị trường không tuân theo quy tắc nào là điều chẳng hề dễ dàng. Trong cuộc chơi phức tạp và nhiều rủi ro này, tôi đã gặp nhiều may mắn hơn là do có kỹ năng giỏi.
Do đầu tư đúng thời điểm nên khoản tiền ban đầu nhanh chóng tăng giá thêm 50 lần. Nhưng sau khi đạt đỉnh cao hồi tháng 6.2017, giá tiền ảo sụt xuống, đồng nghĩa với việc số tiền đó teo mất 30%! Chuyện này đã xảy ra không chỉ một lần. Mỗi lần khoản đầu tư tụt mất 1/3 giá trị chỉ sau có một đêm, tôi luôn phải cưỡng lại ý muốn bán sạch tiền ảo để rút tiền mặt ra. Trong phần lớn những lần như thế, đồng tiền ảo sẽ dần phục hồi giá trị trở lại.
Nhưng rất ít người có đủ sự bình tĩnh cho mỗi lần tiền tăng giảm tới hàng chục ngàn USD như thế, gồm cả vợ tôi. Sau khi thấy tôi trải qua lần tụt giá kinh hoàng thứ ba, vợ đã khuyên tôi chỉ nên thực hiện các khoản đầu tư thật khôn ngoan. Tôi thấy lời khuyên đó chí lý và để xác định đâu là khoản đầu tư khôn ngoan, tôi tìm lời khuyên từ các thương gia có kinh nghiệm.
Đủ loại chiến thuật làm giàu từ tiền ảo
Tôi tới dự sự kiện CryptoCircle của cộng đồng quan tâm tới tiền ảo, với thành phần gồm nhiều lập trình viên, người đam mê công nghệ và cả doanh nhân. Hầu hết đều là những người đã có nhiều năm kinh nghiệm giao dịch tiền ảo. Ở đó tôi gặp Rob Behnke, một doanh nhân 33 tuổi đã bập vào tiền ảo từ năm 2013. Trong những tháng đầu tiên kể từ khi nhập cuộc, anh đã thu lời khá lớn. Nhưng niềm vui ngắn chẳng tày gang.
“Tôi dùng toàn bộ tiền vốn và lãi đầu tư vào một đồng altcoin có giá thấp nhất”, anh nói. Cần biết rằng với một khoản đầu tư đúng lúc, những đồng altcoin giá thấp này có thể mang về siêu lợi nhuận khi chúng đạt đỉnh với mức tăng giá cao gấp 50, 100 hoặc thậm chí 1.000 lần giá ban đầu. Chúng sẽ đạt được sự tăng trưởng giá trị siêu lớn chỉ thông qua các thông báo, như công ty đứng sau chúng mới thuê nhân sự chiến lược hoặc có sự hợp tác làm ăn mới.
Nhưng chúng cũng dễ trở thành mục tiêu của các cuộc bơm và xả do những thương gia cá mập hoặc các nhóm hắc ám thực hiện, nhằm thu lời dựa trên sự thiếu kinh nghiệm của người bình thường. Bởi tiền ảo không chịu bất kỳ sự điều phối nào nên rất khó để ngăn chặn những màn lừa đảo có hệ thống như thế, chưa nói tới việc bắt và khởi tố những kẻ phạm tội.
“Đồng tiền tôi đầu tư vào là Cloakcoin ($CLOAK) và khi ấy có rất nhiều tin tức về tiềm năng của nó”, Behnke nói. “Rốt cục đồng tiền này chỉ là một tiêu của một cuộc bơm và xả. Tôi đã mất 95% số tiền đầu tư vào đó chỉ sau có vài ngày”. Do vẫn tin vào tiềm năng tuyệt vời của bitcoin và cộng đồng tiền ảo, Behnke gượng dậy sau cú ngã và gây dựng lại từ đầu. Hiện anh thực hiện từ 5 tới 50 giao dịch mỗi tuần, tập trung chủ yếu vào các màn mở bán tiền ảo mới, để có thể mua thấp bán cao.
Ngoài ra, với kiến thức và kinh nghiệm kinh doanh tiền ảo, Behnke đã mở công ty Token Agency chuyên cung cấp kiến thức và tư vấn về việc mua bán tiền ảo, đầu tư vào các đồng tiền mới mở bán. Anh đang làm đúng theo một câu nói của Mark Twain, rằng “khi sốt vàng xuất hiện, hãy bắt đầu bán xẻng”.
Tôi cũng đã gặp một doanh nhân khác là Reed Korach, người tham gia hoạt động thương mại điện tử từ năm 1999, khi mới chỉ 16 tuổi. Korach nói rằng có hơn 1.000 đồng tiền ảo khác nhau và đọc kỹ về chúng là hết sức quan trọng. Rất dễ để phát hiện một đồng tiền lừa đảo, vì chúng không có một cộng đồng mạnh.
Về phần mình, sau nhiều năm làm việc với các công ty tài chính lớn như J.P. Morgan như một chuyên gia xây dựng mô hình đánh giá rủi ro, Tone Vays lại thấy có quá nhiều vấn đề trong hoạt động buôn bán tiền ảo. Vays nghi ngờ khả năng altcoin có thể biến thành một sản phẩm tài chính hợp pháp. Ông nói rằng chỉ bởi tất cả mọi người đều đang kiếm tiền không có nghĩa thị trường đang vận hành “chuẩn chỉ”. Và ở tâm điểm của sự tăng trưởng tiền ảo hiện nay, ông thấy nhiều hoạt động lừa đảo và thao túng.
“Phần lớn những người tham gia giao dịch tiền ảo chẳng biết chút gì về hoạt động giao dịch thực thụ cả. Họ đang dùng các mánh lới đã thực hiện từ những năm đầu hoặc cuối 90... Tôi chỉ thấy lợi nhuận sinh ra từ tiền ảo chủ yếu chảy vào túi các thương gia cá mập thuộc những nhóm riêng tư, đang đứng sau điều khiển cuộc chơi”, ông nói.
Lời khuyên của Vays dành cho những người tham gia đầu tư tiền ảo: “Bạn phải nhận ra rằng mình đang bước vào một không gian hoàn toàn không có sự kiểm soát, nơi người ta đang buôn bán một sản phẩm phần mềm vô giá trị. Dĩ nhiên nếu bạn căn đúng thời điểm thì bạn có cơ hội kiếm rất nhiều tiền. Nhưng nếu bạn liên tục đầu tư gấp thếp và chẳng rút tiền đầu tư ra, tất cả khoản lãi trên giấy tờ rồi sẽ biến mất. Chẳng ai biết được khi nào chuyện đó sẽ xảy ra”.
Sau những cuộc tiếp xúc với đủ loại người tham gia làm giàu từ tiền ảo như thế, chỉ có câu nói của Tony Vays là khiến tôi nhớ nhất: “Bitcoin khởi đầu như một dự án khoa học. Nó không phải một dự án đầu tư vì lợi nhuận. Bitcoin chẳng hứa hẹn bất kỳ điều gì”.
Quả đúng vậy, Bitcoin đã luôn là một sản phẩm thử nghiệm. Ngày hôm nay nó là một sản phẩm thử nghiệm với giá thị trường còn lớn hơn cả PayPal, nhưng vẫn chưa hoàn thiện. Với nhiều người, cơn sốt do Bitcoin tạo ra khiến họ ít quan tâm tới tính chất thử nghiệm của đồng tiền này, đồng thời xem nhẹ các rủi ro đi kèm với nó.
